.png)
İnsanlık ilk çağlardan itibaren tedavide bitkileri kullanmaktadır. Tedavide sentetik bileşiklerle ilaç üretimine kadar insanlar hastalıkların tedavisinde çareyi ilk önce doğada aramıştır. Bitkiler ise bu konuda akla ilk gelen seçenek olmuştur. İnsanlık, zamanla bu bitkileri deneme-yanılma yoluyla denemiş ve farklı formüller elde etmiştir. Bilim ve teknolojinin gelişmesiyle yeni bileşiklerin sentezinin yanı sıra toplumda alışılmış bu bitkisel formüller araştırılmaya başlanmıştır. Kullanılan bitkilerin içerikleri, bileşenleri ve bunların etkileri; bitkilerin kullanım şekli incelenmeye başlanmıştır. Günümüzde bu araştırmalar devam etmektedir. Bu yazımızda, bulunduğumuz mevsimde sıkça karşılaştığımız üst solunum yolu enfeksiyonlarında kullanılan bitkisel droglar ve bunların tıbbi çay olarak nasıl hazırlandıkları hakkında araştırmamızı sizlere sunuyoruz.
Öncelikle bitkisel ilaç, bitkisel drog, tıbbi çay kavramlarından bahsedelim. Drog, ilaç etkin maddesi olarak kullanılan doğal ve sentetik bileşikler şeklinde tanımlanabilir. Bitkisel drog, bitkinin tedavi amacıyla kullanılan kısmıdır. Bu bir bileşik olabileceği gibi bitkinin organlarından biri veya bitkinin tamamı olabilmektedir. Bileşiklere örnek olarak sineol ve mentol verilebilir. Bitkinin herba (toprak üstü kısmı), flos (çiçek), folium (yaprak), fructus (meyve), semen (tohum), cortex (kabuk), radix (kök), rhizoma (toprak altı gövdesi), bulbus (soğan) gibi organları da drog olarak kullanılabilmektedir. Bitkisel ilaç ise dozu ve formu standartlara uygun olarak hazırlanmış, gerekli denetimlere uygun üretilmiş ruhsatlı ilaçlardır.
Tıbbi çaylar, tedavi amacıyla bitkinin çeşitli yöntemler kullanılarak çayının hazırlanmasıdır. Bunlar; ekstraksiyon, infüzyon, dekoksiyon, maserasyon, perkolasyon işlemleridir. Kimyasal maddelerin drog içinde ayrılması için de ekstraksiyon, süzme, buharlaştırma, süblimasyon, kristalizasyon, kromatografi gibi kimyasal yöntemler uygulanmaktadır. Tıbbi çaylar halk arasında “bitki çayı” olarak bilinir. Aslında bu kullanım bir bakıma yanlıştır. Bitki çayları tedavi amaçlı kullanıldığı için “tıbbi çay” olarak adlandırılmalıdır. Ayrıca “çay” kelimesi bir bitkiyi tarif ettiğinden “bitki çayı” doğru bir kullanım değildir.
Üst solunum yolu enfeksiyonlarından (ÜSYE) kısaca bahsedecek olursak bunlar, özellikle bahar ve kış aylarında sıkça karşılaştığımız hastalıklar olduğu bilinmektedir. Üst solunum yolu burun, ağız, farinks (yutak), larenks (gırtlak), tonsiller (Tonsiller hakkında detaylı yazımıza buradan ulaşabilirsiniz.), sinüsler, adenoid (geniz eti) kısımlarında oluşmaktadır. Bakteri ve virüs gibi etkenler bu kısımlara tutunarak burada çoğalıp enfeksiyonlara sebep olmaktadır. İmmün sistemimizin zayıf düştüğü kış aylarında bu enfeksiyonlar ciddi boyutlara ulaşabilmektedir. ÜSYE’ye örnekler enfeksiyöz rinit, alerjik rinit, alerjik veya enfeksiyöz olmayan rinit, rinosinüzit, akut tonsillofarenjit, akut otitis media (orta kulak iltihabı)’dır.
Üst solunum yolu enfeksiyonlarında tedavi amacıyla çok sık bitkisel yöntemlere başvurulur. Örneğin evde ıhlamur, nane-limon çayı, zencefil veya adaçayı hazırlanması en bilindik ritüellerdir. Bunlar ve daha birçok bitkinin kullanım şekillerini inceleyeceğiz.
Mentha piperita (Nane, İngiliz Nanesi): Nane, hepimizin bildiği, ferahlatıcı kokuya sahip bir bitkidir. Bir kültür bitkisidir. Yapraklarından (Menthae piperitae folium) su buharı distilasyonu ile Menthae piperitae aetheroleum isimli yağ elde edilir ve bu yağ %50 oranında mentol bileşiği içermektedir. Mentol, boğaz antiseptiği olarak ÜSYE’de kullanılır. (Tanker N., Koyuncu M., Coşkun M., 2021)
Salvia officinalis (Tıbbi Adaçayı): Salviae officinalis folium isimli yapraklarından elde edilen Salviae aetheroleum uçucu yağı tuyon ve sineol (ökaliptol) içermektedir. Solunum yolları antiseptiği olarak kullanılır. (Tanker ve ark.,2021)
Salvia triloba (Adaçayı): Salvia trilobae folium drogundan elde edilen uçucu yağ %60 oranında sineol içerir ve bu oran Salvia officinalis‘ten daha yüksektir. Bitkiden elde edilen yağ “Elma Yağı” olarak adlandırılmaktadır.(Tanker ve ark.,2021)
Zingiber officinale (Zencefil): Zencefil, baharat olarak ve tedavi amacıyla kullanılabilmektedir. Zingiberis rhizoma isimli drog birçok hastalığın tedavisinde kullanılır. (Tanker ve ark.,2021)
Taze zencefil %80.9 nem, %2.3 protein, %0.9 yağ, %1.2 mineral, %2.4 lif ve %12.3 karbonhidrat içerir. Zencefilde bulunan mineraller demir, kalsiyum ve fosfordur. Ayrıca tiamin, riboflavin, niasin ve C vitamini gibi vitaminler de içerir. Zencefilde %1-3 oranında uçucu yağ bulunmaktadır. Bu uçucu yağda bazı aktif bileşenler yer alır. Zencefil yağındaki başlıca aktif maddeler seskiterpenlerdir; bisapolen, zingiberene ve zingerol’dür. Zencefilde bulunan fenolik bileşikler ise shogaol ve gingerol bileşenleridir. (Bayar, 2020) Zencefil antimikrobiyal ve antienflamatuar etkileri sebebiyle ÜSYE’de kullanılmaktadır. (Tanker ve ark.,2021)
Sambucus nigra (Kara Mürver): Kara mürver birçok OTC üründe bağışıklık sistemi güçlendirmek amacıyla kullanılır. Protein, doymamış yağ asitleri, lif, vitamin, antioksidan açısından zengindir. “Hipokrat bu meyveyi ‘İlaç Sandığı’ olarak nitelendirmiştir. Kara mürverin çiçekleri içerdiği flavonoid ve fenolik asit sayesinde anti-kanserojen, antiinflamatuar, antibakteriyel, immün sistem uyarıcı ve kılcal damarların sıkılaşması gibi birçok biyolojik etki göstermektedir. Fenolik asitler ve flavonoidler, soğuk algınlığı, grip ve HIV gibi virüs kaynaklı hastalık riskini azaltabilir, bulaşıcı hastalıkları inhibe edebilir.” (Göldağ R., Göldağ, Ö. G., & Doğan, M. ark. 2020) Antialerjik ve antibakteriyel etkileri sebebiyle ÜSYE tedavisinde kullanılır.
Malva sylvestris (Ebegümeci): Malvae sylvestris folium (ebegümeci yaprağı) ve Malvae sylvestris flos (ebegümeci çiçeği) drogları kullanılır. Müsilaj bakımından zengin olan droglar yumuşatıcı ve ekspektoran etkisiyle kullanılır. (Tanker ve ark.,2021)
Eucalyptus globulus (Okaliptus): Eucalypti aetheroleum isimli uçucu yağı yüksek oranda ökaliptol ayrıca terpineol ve izoborneol içerir. Antiseptik etkisiyle solunum sistemi hastalıklarında kullanılır. “Anadolu’da yetiştirilen diğer türlerin E. camaldulensis, E. robusta ve E. viminalis’in yaprakları da aynı amaçla kullanılır.” (Tanker ve ark.,2021). Ayrıca yaprağı (Eucalypti folium), çay şeklinde astım ve bronşit gibi alt solunum yolu enfeksiyonlarında kullanılır.
Matricaria recutita (M. Chamomilla, Mayıs Papatyası): Kapitulumlarında oluşan Matricariae flos (adi papatya) taşıdığı uçucu yağda matrisin içerir. Matrisin isimli bileşen su buharı distilasyonu ile Kamazulen bileşiğine dönüşür. Gargaralarda boğaz ağrılarını gidermek amacıyla kullanılır.
Tilia platyphyllos ve T. cordata (Ihlamur): Bu iki bitkinin çiçekleri drog olarak kullanılmaktadır. Tilia flos (ıhlamur çiçeği) müsilaj, flavonoit ve uçucu yağ içerir. Müsilaj içeriği sebebiyle solunum yolu hastalıklarında ekspektoran-emoliyan olarak kullanılır. (Tanker ve ark.,2021)
Kaynakça
GÖLDAĞ, R., GÖLDAĞ, Ö. G., & DOĞAN, M. (2022). Beslenme ve Sağlık İçin Kara Mürver’in (Sambucus nigra L.) Önemi: Biyolojik Aktiviteleri. Academic Platform Journal of Halal Lifestyle, 4(1), 10 - 17. 10.53569/apjhls.1052398
UYSAL BAYAR, F. (2020). DOĞADAN GELEN MUCİZE: ZENCEFİL (Zingiber officinale). BAHÇE, 49(2), 99-110.
Tanker N., Koyuncu M., Coşkun M., (2021), Farmasötik Botanik (7. Baskı), Ankara.
Comments