.png)
Sirkadiyen terimi, Latince circa (yaklaşık) ve dies (gün) anlamına gelen iki Latince sözcüğün birleşiminden meydana gelir. Yaklaşık bir günü ifade eder. Sirkadiyen ritim , organizmanın yaklaşık bir günlük fiziksel ve biyolojik olaylarını düzenler. Uyku-uyanıklık hali buna iyi bir örnektir. Sirkadiyen ritim bozukluğuna sahip olan bireylerde başta depresyon olmak üzere psikiyatrik bozukluklara sıkça rastlanır. Psikiyatrik bozuklukların varlığı da sirkadiyen ritmin bozulmasına yol açar.
Sirkadiyen ritim, beyinde anterior hipotalamusta bir çift yapı olarak bulunan suprakiazmatik nükleusta (SKN) düzenlenir. SKN, yaklaşık 20.000 sinir hücresinden oluşur. Asetilkolin, glutamat ve serotonin gibi nörotransmitterler de bu işleyişin önemli bileşenleridir. Fizyolojik işleyişin dış çevreyle uyum halinde olması ve farklı koşullarda ritmik fonksiyonların sürdürülmesi bu mekanizmanın kontrolündedir. SKN, gözlerden doğrudan girdi alır ve en önemli ritim düzenleyici ışıktır. (Sirkadiyen ritmin düzenlenmesi için ışığı algılayan yollar görsel algı için kullanılan yollardan farklıdır, bu nedenle kör insanlar da ışık algısı veya farkındalığı olmamasına rağmen sirkadiyen ritimlere sahiptir.) Sosyal ve fiziksel aktiviteler de (egzersiz, beslenme düzeni, sıcaklık, iş hayatı, jet lag gibi) diğer ritim düzenleyicilerdendir.
Northwestern Üniversitesinde geliştirilen TimeSignature adlı algoritma ile vücudumuzun sirkadiyen zamanı ölçülebiliyor. Örneğin sabah saat 8 iken vücudumuzda saat 6 olabiliyor. Northwestern Üniversitesi Feinberg Tıp Fakültesi Nöroloji anabilim dalında uyku tıbbı şefi olan Dr. Phyllis Zee şöyle diyor: ‘‘Bu gerçekten kişiselleştirilmiş tıbbın ayrılmaz bir parçası. Pek çok ilacın dozaj için en uygun zamanları vardır. Vücudunuzda saatin kaç olduğunu bilmek, en etkili yararı elde etmek için kritik öneme sahiptir. Tansiyon ilacı, kemoterapi veya radyasyon almak için en iyi zaman başkalarından farklı olabilir.’’ (Aydemir, 2011)
Sirkadiyen Ritim Uyku Bozuklukları ve Kronoterapi
Pineal bezden salınan melatonin ile sirkadiyen ritim ve vücut ısısı ritmi düzenlenir. Akşam saatlerinde melatonin kullanılması uyku fazının erkene kaymasına, erken saatlerde kullanılması ise uyku fazının geç saatlere kaymasına neden olmaktadır. Uyku/uyanıklık ritmi, ışığa maruz kalma ile de kısalabilir/uzayabilir. Sabah saatlerinde uygulanan parlak ışık ve öğleden sonra-akşam saatlerinde parlak ışıktan kaçınma ile daha erken saatlerde uykuya geçilebilmektedir. Uyku bozukluklarında en yaygın kullanılan tedavilerden biri ise kronoterapidir. Kronoterapi tekniğinde, yatma zamanının sistemli olarak geciktirilmesi ile sirkadiyen ritmin düzenlenmesi sağlanır. Biyolojik ritim, öne almadan çok geriye alma düzenine daha yatkındır. Örneğin bir gün saat 13:00’te uykuya dalan ve on saat sonra uyanan kişiden ertesi gün 16:00’da uyuması ve on saat sonra uyanması istenir. Kişinin uykuya geçiş zamanı istenilen saate gelene kadar uyku saati ileriye kaydırılır. Uykuya geçme ve uyanma zamanında günlük 3 saatlik gecikmeler uygulanması yolu ile bunun sağlanması amaçlanır.
*GUFTUB: gecikmiş uyku fazı tipi uyku bozukluğu
Yaklaşık yirmi beş yıldır uyku bozuklukları yaşayan ve bir yıldır depresyon tanısı ile sertralin kullanan hastanın daha önceden antidepresan etkili sitalopram, venlafaksin ve fluoksetinin kullandığı fakat tedaviye yanıt alamadığı bilinmektedir. Uyku-uyanıklık düzeni normalden farklı olduğundan ailesel ve toplumsal ilişkilerinde sorunlar yaşamaktadır. 05.00’te uyuyup 15.00’te uyanan hastaya kronoterapi uygulanmıştır. Bir hafta boyunca yatma saati her gün 3’er saat ilerletilmiş ve hastanın yatma saati 05.00’ten 23.00’e çekilmiştir. Hasta, bir haftanın sonunda uyku-uyanıklık çizelgesini sabitleyebildiğini ve halen bu uyku-uyanıklık saatlerine uymaya devam ettiğini belirtmiştir.
Sirkadiyen ritim uyku bozukluğu yaşayan hastalarda depresyon, öğrenme bozuklukları ve kişilik bozuklukları da yaygın olarak görülmektedir. Depresyon sebebiyle kişinin sosyal yaşamdan uzaklaşması uyku bozukluklarına sebep olabilir. Uyku bozuklukları sebebiyle gün içinde uykulu olunması ve gün ışığına daha az maruz kalınması da depresyonu tetikleyebilir.
Depresyona ve uyku bozukluğuna birlikte sahip olan bazı hastalarda antidepresan tedavisine yanıt alınamazken, melatonin ve parlak ışık uygulaması ile uykunun düzelmesi sonrasında depresyonun gerilediği görülebilir. Doğru tedavinin uygulanabilmesi için hastalıkların ayırt edilebilmesi önemlidir.
İlaçla Tedavide Kronoterapötik Sistemler
Temel bir kronoterapötik sistem, ilacı içeren çekirdek ve çekirdekten ilaç salınımını kontrol eden bir polimer bariyer tabakasını içerir. Kontrollü salım elde edebilmek için sistemden ilaç salımını kontrol etmek için mikroçipler kullanılabilir. İstenilen ilaç salımı sağlayan kronofarmasötik dağıtım sistemleri tasarlamak için çeşitli teknikler geliştirilmiş ve uygulanmıştır.
İstenilen ilaç salımı için geliştirilmiş bir dizi kronoterapötik ilaç dağıtım sistemi piyasada bulunmaktadır. Bu ilaçlar, akşamları uygulanır ve ilaç salımını hastalığın semptomlarının en kötü olduğu sabahın erken saatlerine kadar geciktirirler. Parenteral kronoterapötik sistemlerin önemi artmaktadır. En yaygın uygulama, diabetes mellitus (diyabet) tedavisinde insülin uygulamak için kullanılan insülin pompasıdır. İntravenöz uygulama ile sitotoksik ilaç salımı için zamanlanmış rejimler de bir kronoterapötik sistem örneğidir.
Bazı ilaçların etkililiği ve toksisitesi sirkadiyen ritme bağlı olarak dozlama zamanına göre değişir. Farmakoterapide biyolojik saat uygulamalarında, bu ilaç dağıtım sistemlerinin dozlama zamanının belirlenmesi, böylece hastalık durumundaki biyolojik ritimle ilaç konsantrasyonlarının senkronize edilmesi amaçlanmaktadır. Kronoterapötik ilaç dağıtım sistemlerinin uygulamaları kanser, peptik ülser, uyku bozukluğu, hipertansiyon gibi belirli hastalıklar için artık daha iyi anlaşılmıştır. Bu sistemlerin sonuçları daha etkili olacaktır ve gerçek zamanlı ambulatuar hastalık izleme sistemleri için kaliteli ilaç salım cihazı sağlayabilir. Kronoterapötik sistemlerin büyük ölçekli üretimi için daha fazla teknolojinin geliştirilmesi gerekmektedir.
Hazırlayan: Rabia Asar
Kaynak:
Akıncı, E., & Orhan, F. Ö. (2016). Sirkadiyen ritim uyku bozuklukları. Psikiyatride Güncel Yaklaşımlar, 8(2), 178-189: http://www.cappsy.org/archives
Awasthi, R., Kumar, P., & Pawar, V. K. (2010). Chronotherapy: science and technology of drug scheduling on the basis of biological rhythm. JChrDD, 1(1), 9-18: https://www.researchgate.net/profile/Rajendra_Awasthi/publication/230727938
Aydemir, M. (2011, Nisan 26). Biyolojik Saat Nedir? Sirkadiyen Ritim Nasıl Çalışır? Evrim Ağacı: https://evrimagaci.org/biyolojik-saat-nedir-sirkadiyen-ritim-nasil-calisir
HIZLI, F. G., & AĞARGÜN, M. Y. (2009). Gecikmiş uyku fazı tipi uyku bozukluğu ve kronoterapi. Turk Psikiyatri Dergisi, 20(2): https://www.turkpsikiyatri.com/PDF/C20S2/183-187.pdf
Comments