.png)
Soğuk bir kış gününde içimizi ısıtan, kış aylarının vazgeçilmez içeceklerinden biri olan salep aynı zamanda birçok hastalığın tedavisinde etkilidir. Orkide türlerinin yumrularının bir dizi işleme tabi tutulması ile elde edilecek 1 kg toz salep için 200’den fazla orkide bitkisinin sökülmesi gerekir. Türkiye’de yılda 30 milyon civarında orkidenin salep üretiminde kullanılmak üzere toplandığı tahmin edilmektedir. Piyasada açık ya da paketli, toz halinde satılan salep numunelerinin ise çoğunlukla az miktarda salep içerdiği ve hatta bazılarının içeriğinde salep bulunmadığı görülmüştür.
Salep antik zamanlardan beri keyif verici madde ve ilaç olarak kullanılmış, tıp kitaplarında yer almıştır. Dioscorides’in Materia Medica’sında orkidelerin yaprakları ve çiçekleri hakkında bilgi verilmiş; büyük yumruyu yiyen kişinin erkek, küçük yumruyu yiyen kişinin kız çocuğu olacağı söylenmiştir. İbn-i Sina’nın Kanun adlı eserinde cinsel gücü artırıcı ve felç giderici olarak tavsiye edilmiş, eklem ve gut ağrılarına iyi geldiği, zehirlenmelerde yararlı olduğu, şarapla içilirse ya da salep yumruları elle ovulursa cinsel coşkuyu artırdığı yazılmıştır.
Tarihte Türklerin İslam’ı kabul etmesiyle şarap ve kımız yasaklanmış; bu alkollü içecekler yerine alkolsüz olan boza, üzüm şırası ve salep daha çok tercih edilmiştir. Özellikle kış aylarında tercih edilen salep, viskoz ve sütlü bir içecektir. Salep tozunun süt ve şeker ile kaynatılmasıyla hazırlanır, tarçın ile servis edilir. Eskiden çeşitli amaçlarla ilaç yapımında kullanılmış olsa da günümüzde çoğunlukla gıda olarak kullanılmaktadır. Yumrulardan elde edilen ilaç “mucilago salep” olarak isimlendirilir ve her kullanımda taze olarak hazırlanması gerekir. Aynı madde, çeşitli ilaçlar için kıvam artırıcı dolgu maddesi olarak da kullanılmıştır. Günümüzde Türkiye’de özellikle Maraş dondurmasında stabilize edici olarak kullanımı vazgeçilmezdir.
Salep, orkide türlerinin toprak altından çıkarılan yumrularından elde edilir. Orkide türleri, Orchidaceae familyasında bulunur. Orchidaceae familyası, bilinen 26570 tür ile bitkiler aleminin en büyük ve en yaygın familyalarından biridir. Bitkiler rizom veya etli, lifli bir yapıda ya da yumru (tuber) şeklinde köklere sahiptir. Yumrular silindirik, oval veya parçalı olabilir. Çiçekleri büyüklük ve renk bakımından oldukça çeşitlidir. Çiçek sayısı ve çiçeklerin sık veya aralıklı dizilmesi bitki teşhisinde kullanılan önemli ayırt edici özelliklerdir.
Türkiye, Orchidaceae familyasına ait türler bakımından zengindir. Orchidaceae türleri Türkiye’nin hemen hemen her yerinde yetişebilmektedir. Türkiye’de 5 cinse ait 28 orkide türü endemiktir. Orkide türlerinin %85’inden salep eldesi yapılabilmektedir. Oval ve parçalı yumrulu olanlar salep elde edilmesine daha uygundur. Orkide yumruları salep dışında başka preparatlar halinde balgam söktürücü veya göğüs yumuşatıcı olarak kullanılabilmektedir.
Salep üretiminde kullanılan orkidelerin (çoğu zaman) iki yumrusu bulunmaktadır. Bunlardan büzüşmüş, daha küçük ve kahverengi olanı bitkiyi besler. Diğer şişkin, parlak görünümlü, büyük yumruya ise kardeş yumru denir. Kardeş yumru, gelecek sene yeni bitkinin gelişmesini sağlar. Salep üretimi için bu yumru kullanılır.
Doğal şartlarda salep bitkisinin çimlenip gelişmesi yaklaşık 4 yıl alır. Bitki çiçekli haldeyken ya da yaprakları çıkmaya başladığı zaman etrafı kazılarak yumrular çıkarılır. Bir dizi işlemden geçirilerek salep elde edilir:
Topraktan çıkarılan yumrular bol su ile yıkanır.
Temizlenen yumrular kaynar suyun içine daldırılır ve tekrar kaynama başlayıncaya kadar su içinde tutulur.
Yumrular sonra sıcak su içerisinden çıkarılarak soğuk suya daldırılır.
Soğuk sudan çıkarılan yumrular eleklere yayılır ve tazyikli su ile yıkanır.
Daha sonra betona serilerek güneşte kurutulur.
İşlem sırasında drogun içeriğindeki nişasta ısıya maruz kaldığından pelteleşir. Pelteleşme, salep drogunun tanınmasında kullanılabilecek bir özelliktir. Mikroskobik incelemede şekli bozulmamış nişasta taneleri görülürse drogda katıştırma olduğu anlaşılır.
Salep orkideleri ülkemizde ülser ve üst solunum yolları rahatsızlıklarında, ishal kesici, kuvvet verici ve gıda olarak kullanılmaktadır. Özellikle kış aylarında soğuk algınlığı ve öksürüğe karşı önerilir. Türkiye'nin farklı bölgelerindeki farklı orkide türleri kullanılır. Farklı orkide türlerinin morfolojik özellikleri farklı olduğu gibi kimyasal bileşimleri de farklıdır, standart bir bileşim yoktur. Yapılarında nişasta, şeker (glikoz ve fruktoz), azotlu maddeler ve glukomannan özelliğinde müsilaj taşırlar. Drogun kalitesini özellikle glukomannan ve nişasta içeriği belirlemektedir.
Günümüzde glukomannan ilaç olarak görülmese de biyolojik etkileri nedeniyle biyoaktif bir polimer olarak kabul edilir ve salep drogundaki tıbbi etkiden sorumlu bileşik genellikle glukomannandır. Yapılan çalışmalarda antidiyabetik ve antitümör etkileri görülmüştür. Kronik kabızlık tedavisinde etkilidir. Farklı orkide türlerinde doğurganlığı artırıcı (yumru) ve azaltıcı (yaprak), testosteron artırıcı, antikonvülsan, antioksidan, antihipertansif etkiler de yapılan çalışmalarla tespit edilmiştir. Salep tubera drogu yoğun olarak kullanılsa da birçok farklı cinsten elde edildiği için Avrupa (2010) ve Türk (2017) Farmakopesi’nde yer almamaktadır.
Ankara Üniversitesi Eczacılık Fakültesinde yürütülen araştırmada doğadan alınan iki farklı orkidenin yumrularından salep örneği elde edilerek Ankara piyasasında (kafe, aktar, market vb.) satılan 11 farklı salep örneği ile karşılaşılmıştır. Salep, çoğunlukla toz halde ve nişasta ile karıştırılarak satılır. Tubera salep drogunun mikroskobik analizinde görülen karakteristik elementler; iri müsilaj taneleri, kısa ve uzun ince rafit kristalleridir. Yapılan mikroskobik incelemeler sonucunda; incelenen örneklerin dördünün katıştırma (nişasta ile) yapılmış olsa da salep olduğu, bir örneğin tamamen patates nişastasından ibaret olduğu, diğer yedi örneğin ise salep drogunun teşhisini sağlayan rafit kristallerini içermediği için salebin sağlayacağı tıbbi yararı sağlayamayacağı ve yalnızca sıcak bir içecek olarak tüketilebileceği ortaya çıkmıştır.
Artan talep ile birlikte orkide türleri günden güne azalmakta, satılan ürünlerdeki salep oranı da bununla birlikte düşmektedir. Özellikle kırsal kesimde yoğun yumru toplamaları yapılması floramızdaki orkide türlerinin azalmasına, hatta bazı türlerin yok olmasına sebep olmaktadır. Bu zararın önlenmesi ve drogun bilinçli kullanılması için orkide kültürü çalışmaları yapılmalı, kaçak toplamalar önlenmeli, salep ürünleri denetlenmeli ve tıbbi amaçlı kullanılacak salep ürünlerinin satışı eczacılar tarafından yapılmalıdır.
Hazırlayan: Rabia Asar
Kaynak:
HÜRKUL, M., ÇİFTÇİ , R., & KÖROĞLU, A. (2020). Investigation of salep and salep containing products in view of food and pharmacy. Biological Diversity and Conservation, 144-153: https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1241005
KARIK, Ü., KÖSOĞLU, İ., & AKAALP, H. (2020). Salep Yetiştiriciliği. Ege Tarımsal Araştırma Enstitüsü Tıbbi Bitkiler Şubesi: https://arastirma.tarimorman.gov.tr/etae/Belgeler/EgitimBrosur/salep
Comments