.png)
Dünyada her yıl 1 milyondan fazla insan sahte ilaç kullanımı nedeniyle hayatını kaybetmektedir. Üretimi ve kullanımı gittikçe yaygınlaşan, Dünya Sağlık Örgütü’ne göre düşük ve orta gelirli ülkelerde dağıtımda olan ilaçların yaklaşık %10’unu oluşturan sahte ilaçlar insan sağlığını tehdit etmektedir. Bu da sahte ilaç sektörünün çeşitli yöntemlerle kontrol altına alınmasını zorunlu hale getirmiştir. Dünya Sağlık Örgütü’ne göre yanlış bileşenler içeren, hatalı miktarlarda etken madde içeren ya da hiç etken madde içermeyen ve sahte ambalajlanmış ilaçlar sahte ilaç kategorisine girmektedir. Hijyenik olmayan koşullardaki üretim sonucu kontaminant karışmış ilaçlar ve yasadışı bileşen içeren ilaçlar da sahte ilaç olarak değerlendirebilir. Sahte ilaç sektöründen en çok zarar gören ülkelerin başında ilaca erişimi kısıtlı olan ve ekonomik anlamda gelişmemiş, regülasyonların olmadığı veya uygulanmadığı ülkeler gelmektedir. DSÖ verilerine göre 2013-2017 arasında tüm dünyadan gelen sahte ilaç ihbarlarının %42’sinin Afrika’dan geldiği göz önünde bulundurulursa Afrika sahte ilaç dağıtımının en yüksek olduğu bölge olarak kabul edilebilir.
Pandemi Döneminde Sahte İlaçlar
2014-2016 OECD raporlarına göre dünya genelinde ticareti yapılan sahte ilaç gruplarının başında antibiyotikler, onları takiben ise cinsel gücü artırıcı olarak bilinen sildenafil etken maddeli ilaçlar gelmektedir. Türkiye’de ise gıda takviyeleri ve kozmetik ürünler sahteciliğin en çok yapıldığı alanlardır. 2019 yılında hayatımıza giren covid-19 hastalığı ise sahte ilaç sektörüne farklı bir yön vermiştir. Özellikle pandeminin ilk dönemlerinde hidroksiklorokin etken maddeli sıtma ilacının covid-19 virüsü üstündeki olumlu etkisinin görülmesi ile beraber sıtma ilacına olan talep artmıştır. Dünyada görülen tüm sıtma vakalarının %92’sinin Afrika’da görülmesiyle ve bu kıtadaki birçok ülkenin ilaca erişiminin kısıtlı olmasıyla paralel olarak Afrika, hidroksiklorokin sahteciliğinin merkezi iken pandemi ile beraber bu sahtecilik Amerika ve Avrupa gibi kıtalarda da yaygınlaşmıştır.
Sahte İlaçların İnsan Sağlığına Olası Etkileri
Sahte ilaçların vücutta gösterdiği reaksiyonlar ilaçtan ilaca farklılık gösterse de yaratabileceği sağlık problemleri belli başlıklar altında toplanabilir:
İlaçlarda ancak hassas doz ayarlamaları ile bulunabilecek bazı tehlikeli bileşenlerin (örn. ağır metaller) sahte ilaçlarda toksik etki yaratacak dozlarda kullanılması sonucu kitle zehirlenmeleri yaşanabilir.
Kronik ve bulaşıcı hastalıkların tedavisinde kullanılan ilaçlarda yapılan sahtecilik sonucu ilaca karşı oluşan direnç, hastalığın ilerlemesine ve ölümlere yol açabilir. İlaçlarda hastalığın tedavisini sağlayan maddeler yerine sadece semptomları gidermeye yönelik maddelerin kullanılması da hastalığın gizliden gizliye ilerlemesine neden olup hastalığı daha tehlikeli bir boyuta taşıyabilir.
Özellikle antibiyotik ile tedavisi mümkün olan bulaşıcı hastalıklarda ilaca karşı direnç oluşması ve hastalığın ilaca karşı dirençli varyantının toplumda yayılması büyük bir felaketle sonuçlanabilir.
Sahte ilaçları laboratuvarda tespit etmenin ince tabaka ve gaz kromatografisi, kütle, FTIR, NMR spektrometresi ve daha pek çok niceliksel analiz yöntemi olsa da ticaret ağlarında, gümrüklerde veya hastalar tarafından kullanılmadan önce tespitinin sağlanabileceği pratik bir yöntem henüz hayata geçirilmemiştir. Hayata geçirilen bazı uygulamalar ise kısıtlı ve pahalıdır.
Sahte İlaçları 20 Saniyede Tespit Eden Teknoloji
İlacın asıl içeriğinin ambalajında paketinde yazanla birebir uyuşması durumunda içerik kontrolü yapma veya barkod okutma gibi işlemlerle ilacın sahte olup olmadığını kontrol etmek daha kolay iken ilacın asıl içeriğinin paketinde yazanla uyuşmadığı durumlarda ilacın orijinal olup olmadığını tayin etmek laboratuvar ortamı dışında pek mümkün olmamaktadır. Uluslararası ticaret ağı ile ülkelere dağıtılan sahte ilaçların ilk kontrol noktası olan gümrüklerde bu kontrollerin detaylı bir şekilde yapılamaması veya kontrollerin çok uzun sürmesi ilaç denetim sürecini aksatmaktadır. Türk kimyager Dr. Derya Cebeci’nin yeni geliştirdiği teknoloji ise bu sorunu laboratuvar ve uzman personel gerektirmeden çok daha pratik bir çözümle ortadan kaldırmayı hedeflemektedir. Geliştirilen sistemde yakın kızılötesi ışınlar sayesinde maddelerden molekül seviyesinde veriler alınarak ilacın parmak izi oluşturuluyor. Edinilen veriler, yapay zeka yöntemleri sayesinde cihazın bulut tabanlı hafızasında bulunan orijinal ilaç içerikleriyle karşılaştırılarak ilacın sahte olup olmadığı saniyeler içinde, kimyasal bir madde gerekmeden ve ilaç örneğine zarar verilmeden tespit edilebiliyor. Bu teknolojinin yakın gelecekte İnterpol, Avrupa İlaç Ajansı EMA, FDA ile çeşitli uluslararası gümrük firmalarının kullanımına sunulması bekleniyor.
Satın Aldığınız İlacın Sahte Olabileceğine Dair Göstergeler
İnternet sitelerinden ve özellikle eczanedeki satış fiyatından çok daha düşük fiyatlara satın alınan ilaçların sahte olma olasılığı çok yüksektir. Hastaların çoğu zaman ilacın orijinalliğini test etmesi imkansıza yakın olsa da orijinal ürüne kıyasla ilacın renginin, tadının, kokusunun farklı olması; suda çözünürlük veya kırılganlık bakımından değişiklik göstermesi ilacın sahte olabileceğine dair ipuçlarıdır. Böyle durumlarda hastalar en yakın eczaneye veya doktorlarına başvurmalıdır. İlaçların sahte olabileceğine dair şüpheler varsa Sağlık Bakanlığı’nın İlaç Takip Sistemi (İTS) uygulamasıyla ilaçların barkodları okutularak sisteme kayıtlı olup olmadıkları öğrenilebilir ve ilaçlar hakkında daha ayrıntılı bilgilere ulaşılabilir.
Hazırlayan: Dilşah Gülkan
Kaynak:
1 in 10 medical products in developing countries is substandard or falsified. (n.d.). Retrieved March 30, 2021, from https://www.who.int/news
Buckley, G. (2013, May 20). The effects of falsified and substandard drugs. Retrieved March 30, 2021, from https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books
Greenberger, P., Ledgerwood, K., Berendsen, L., & Editors, H. (2020, December 03). Who suffers because of counterfeit drugs? Retrieved March 30, 2021, from https://www.healthywomen.org/health-care-policy
Malaria. (n.d.). Retrieved March 30, 2021, from https://www.afro.who.int/health-topics.
Martino, R., Malet-Martino, M., Gilard, V., & Balayssac, S. (2010). Counterfeit drugs: analytical techniques for their identification. Analytical and bioanalytical chemistry, 398(1), 77-92.
OECD/EUIPO (2020), Trade in Counterfeit Pharmaceutical Products, Illicit Trade, OECD Publishing, Paris, https://doi.org/10.1787/a7c7e054-en.
Türk kimyagerden Büyük Başarı! Sahte İlaç Pazarına 400 milyar Dolarlık Darbe vuracak. (n.d.). Retrieved March 30, 2021, from https://www.milliyet.com.tr/gundem
Comments