Pancratium maritimum L.

Uzun ve yorucu kış ayları boyunca deniz tatilinin hayalini kuruyor; yazın gelmesiyle güneye gitmek, kendimizi plajlara atmak istiyoruz. Güneş ışığından yararlanmanın, sonsuz mavilikte serinlemenin ve sıcacık kumlara ayak basmanın kendimize iyi geldiğini biliyoruz. Bilmediğimiz veya unuttuğumuz bir şey var: Kumlarda yalnız olmadığımız. Güneşlenerek saatlerimizi geçirdiğimiz; kumdan kaleler, şatolar yaptığımız kumsallarda aslında çok özel bir canlının misafiriyiz. Anadolu sahilleri milyonlarca yıldır kum zambaklarının evi.

Kuraklık ve tuzluluk gibi ekstrem koşullara dayanıklılığı sayesinde fazla bitki çeşidinin yetişemediği kumullarda yayılım gösterebilen Pancratium maritimum L. yani kum zambağı, ülkemizin de içinde bulunduğu Akdeniz havzasına ait bir bitkidir. Atlantik Okyanusu’ndaki adalardan Hazar Denizi kıyılarına kadar geniş bir bölgede doğal olarak yetişen kum zambağının tohumları Çanakkale ve İstanbul Boğazları yardımıyla Karadeniz’in güney kıyılarına da ulaşmıştır. Bugün; Fransa, İspanya, İtalya, Yunanistan, Lübnan, İsrail, Kıbrıs gibi ülkelerin yanı sıra Türkiye’nin Akdeniz sahilleri gibi Karadeniz sahilleri ile Bulgaristan ve Gürcistan da kum zambağının yaşam alanlarıdır. ABD’nin Florida eyaletinin Büyük Okyanus kıyıları da kum zambağının doğal yaşam alanları haline gelmiştir.

Bitki çeşitliliği yönünden oldukça zengin olan Türkiye’de kum zambağı, doğal olarak yetiştiği bilinen ve kayıt altına alınan tek Pancratium türüdür. Çok yıllık soğanlı bir tür olan kum zambağının meyveleri kapsül şeklindedir ve çok sayıda siyah renkli tohum içerir. Genişçe, mavimsi yeşil, uzun, şeritsi yaprakları ve beyaz çiçekleri vardır. Genellikle ağustos-ekim ayları çiçek açma zamanıdır. Özellikle soğanlarında bulunan flavonoidlerin ve alkaloitlerin farmakolojik etkileri bulunduğu yapılan araştırmalarla ortaya çıkarılmaktadır. Yapısında bulunan kimyasal bileşikler sayesinde potansiyel endüstriyel değeri bulunmaktadır ve değeri zamanla artmaktadır.

Amaryllidaceae (Nergisgiller) familyasına mensup olan kum zambağı ne yazık ki ülkemizde yeteri kadar tanınmıyor ve bu da nesli tükenmekte olan kum zambaklarının yeterince korunmasının önündeki en büyük engel. Kumsalların yapılaşması, özel plaj ya da otel gibi işletmelere tahsis edilmesi kumsallardaki ekosistemi bozmakla birlikte kum zambaklarının hayatını riske atmaktadır. Yüzülecek alanlara dönüştürülerek turizme kazandırılmak adına kum zambaklarının yaşam alanları yok edilmekte ya da artan insan baskısına dayanamayan kumul alanlarda kum zambaklarının sayısı her geçen gün azalmaktadır. Kum zambaklarının yaşam alanlarına yapılan ziyaretlerde araçlar (son yıllarda kullanımının artmasıyla birlikte özellikle ATV’ler) tarafından kum zambakları ezilerek tahrip olmaktadır.

Geçmişte zakkum bitkisinde olduğu gibi son yıllarda da kum zambağı için antitümör etkisinden dolayı halk arasında kullanılması ağızdan ağıza tavsiye edilmekte olup bu durum doğal ortamı dışında yetişme şansı bulamayan kum zambaklarının bilinçsizce koparılmasına yol açmaktadır. İhtiva ettiği alkaloitler düşük veya yüksek dozlarda toksik etki gösterebileceği için kum zambağı zehirli bir bitki olabilmektedir. Bugün, kumsalların prensesi olarak adlandırabileceğimiz eşsiz güzellik ve kokudaki kum zambaklarının koparılması ve ülkemiz dışına çıkarılması kesinlikle yasaktır ve on binlerce liralık cezai yaptırımlar uygulanmaktadır.

Selçuk Pamucak sahili, Klasik Yunan Dönemi İyonya’sının on iki şehrinden biri olan Efes’in denizle buluştuğu liman ve aynı zamanda kum zambağının doğal olarak yetiştiği Ege kumsallarından biridir. Turizmle iç içe olan bölgede, insan baskısından dolayı kum zambağı popülasyonunun her geçen yıl azalmakta olduğu bildirilmektedir. Tıpkı Şile sahillerinde olduğu gibi buradaki kum zambaklarının da kendilerini deve dikenlerinin içine gizledikleri gözlenmektedir. Bu adaptasyon, dışarıdan gelebilecek tehditlere karşı kum zambakları tarafından geliştirilmiş bir savunma mekanizması olarak değerlendirilmektedir. Günümüzde Pamucak ve Seferihisar Ürkmez sahilleri kum zambaklarının koruma altına alındığı ve etrafında koruma çitleri oluşturulduğu yerlerden bazılarıdır. Vatandaşların kum zambakları hakkında bilgilendirilmesi ve kum zambaklarına zarar verilmemesi konusunda uyarılması konulan panolarla sağlanmaya çalışılmaktadır.

(Ürkmez, Seferihisar - 27 Mayıs 2020)

Kum zambaklarının korunması Anadolu’daki biyoçeşitliliğin devamlılığı açısından oldukça önemlidir. İnsanoğlu direkt olarak işine yaramadığını düşündüğü, yeterli ekonomik getirisi bulunmayan canlılara gerekli alakayı göstermemekte, onların da tıpkı kendisi gibi doğanın bir parçası olduğunu görmeyebilmektedir. Kum zambağının süs bitkisi olarak kullanılma potansiyeli olduğu gibi yapılan bazı araştırmalara göre gelecekte kansere karşı kullanılma ihtimali bulunmaktadır, yani varlık değeri yüksektir. Kum zambaklarının korunması adına çeşitli sivil toplum kuruluşları ile yerel yönetimler ve bakanlıklar gibi kurumların çalışmaları bulunmaktadır fakat toplumun bu konuda ne kadar bilinçlendirilebildiği tartışmalıdır. Gündüzleri insanlarla dolup taşan kumsalların, geceleri insanların bıraktığı çöplerle baş başa kaldığına hepimiz şahit olmaktayız. Kumsallardan, kumsalların gerçek sahipleri kum zambaklarını rahatsız etmeden istifade etmeyi öğrendiğimiz zaman bu coğrafyada değişim başlamış olacak.

Hazırlayan: Efekan Güney

Kaynak:

DEMİR, S., & ÇELİKEL, F. (2020). KUM ZAMBAĞI (Pancratium maritimum) ÜZERİNE ARAŞTIRMALAR VE KORUMA ÇALIŞMALARI. Black Sea Journal of Engineering and Science, 103-108: https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1068788

GÜMÜŞ, C. (2015). Kum zambağı (Pancratium maritimum L.) bitkisinde yapılan araştırmalar üzerinde bir inceleme. Derim, 89-105: http://www.derim.com.tr/tr/download/article-file/53041

İnternet Haber. (tarih yok). Sinop'ta nesli tükenmek üzere olan kum zambağını koparanlara rekor ceza. İnternet Haber: https://www.internethaber.com/sinopta-nesli-tukenmek-uzere-olan-kum-zambagini-koparanlara-rekor-ceza-foto-galerisi-2037382.htm

KELKİT, M., & AKÇAL, A. (2020). Kum Zambağı Tohumlarının Çimlenmesinde Bazı Bitki Büyüme Düzenleyicilerin Etkisi. ÇOMÜ LJAR, 130-135: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1434594

Seferihisar Belediyesi Ürkmez Kum Zambağı Koruma Alanı Bilgilendirme Panosu

TÜRK, C. (2019, Ekim 1). Nadide bir bitki türü olan kum zambakları. YouTube: https://www.youtube.com/watch?v=aE7pGAhchoc