.png)
Lipozomların genel yapılarını, kullanım amaçlarını, avantajlarını ve tanıda kullanımlarını önceki yazımızda ele almıştık. Bu yazımızda ise lipozomların tedavide kullanımlarını ele alacağız.
ABD'de onay alan nano boyuttaki ilk lipozomal ürün ovaryum kanseri ve AIDS ile bağlantılı Kaposi sarkomunun tedavisi için 1995 yılında onaylanan ‘‘Doxil’’dir. Daha sonra 1996 yılında ise FDA, ileri HIV ile ilişkili Kaposi sarkomunu tedavi etmek amacıyla üretilen daunorubisin etken maddeli ‘‘DaunoXome’’u onaylamıştır. İlerleyen yıllarda ise kanser ve farklı hastalıkların tedavileri için lipozom bazlı ilaçlar piyasaya sunulmuştur. Nano-materyal bazı terapötikler düşünüldüğünde bunlardan biri olan lipozomlar klinik uygulamalarda en başarılı formülasyon olmuştur.
Lipozomal bupivakain, 2011 yılında FDA tarafından hemoroidektomi ve bunyonektomi sonrası postoperatif ağrı için lokal cerrahi alan enjeksiyonu için onaylanmıştır. Standart bupivakain 7-12 saat ağrı kontrolü sağlarken, lipozomal bupivakain yavaş salım mekanizması ile 72 saate kadar eş zamanlı ağrı kontrolü sağlamakla beraber 92 saate kadar devam etmiştir. Araştırmacılar yapılan çalışmalarda lipozomal bupivakainin klinik olarak;
anlamlı herhangi bir güvensizlik belirtisi göstermediğini,
ağrı skorlarının çok iyi olduğunu,
opioid tüketimini azalttığını,
tüm bunları daha düşük bir maliyetle sağladığını aktarıyorlar.
Özetle, bupivakainin lipozom formülasyonu, herhangi bir yan etki göstermeksizin daha uzun tedavi süreleri sağlamıştır.
Doksorubisin, kanser hücrelerinin büyümesi için gerekli olan topoizomeraz-II-alfa' yı bloke eder. Böylece oksidatif DNA hasarı ile kanser hücrelerinde kaspaz bağımlı apoptozu indükleyen antrasiklin ailesinden bir antikanser ilaçtır. Araştırmacılar doksorubisin ve daunorubisin gibi lipozomal olmayan antrasiklinlerin en büyük dezavantajının kardiyotoksisite olduğunu vurgulamışlardır. Bu nedenle araştırmacılar serbest doksorubisin kullanımı yerine lipozomlarla enkapsüle edilen doksorubisin geliştirmişlerdir. Yapılan çalışmalarla lipozom ile enkapsüle edilen doksorubisinin lipozomal olmayan doksorubisine kıyasla daha düşük kardiyotoksisite gösterdiği bulunmuştur.
İrinotekan, topoizomeraz-I'in inhibisyonu ile DNA'nın çoğalmasını önlemektedir. Farklı kanser türlerinde miyelosupresyon tedavisinde kullanılan bir antineoplastik ajandır. ‘‘Onivyde’’ metastatik pankreas adenokarsinomunun tedavisi için FDA ve Avrupa İlaç Ajansı tarafından onaylanan nano-lipozomal irinotekan formülasyonudur. Araştırmacılar yapılan çalışmalarda irinotekanın lipozomal enjeksiyonunun;
biyoyararlanımı artırdığını,
lipozomsuz formuna göre yan etki profilini arttırmadığını,
farmakokinetik parametlerini iyileştirdiğini göstermişlerdir.
Amikasin; Pseudomonas türleri, Escherichia coli, Salmonella, Shigella ve Providencia türlerini de kapsayan gram-negatif organizmalara etkili geniş spektrumlu bir aminoglikozit antibiyotiktir. Araştırmacılar amikasinin etkinliğini artırmak ve toksisitesini azaltmak amacıyla inhalasyon yoluyla uygulanan lipozomal amikasin geliştirmişlerdir. Yapılan bir çalışmada lipozomal amikasin formülasyonunun (Arikace) kistik fibrozlu Mycobacterium abscessus’lu beş hastaya günde 590 mg verildiğindeki etkisi gösterilmiştir. Araştırmacılar beş hastanın herhangi birinde tedaviye bağlı bir yan etki görülmediğini ayrıca üç hastanın solunum fonksiyon testinde ve klinik semptomlarında iyileşme görüldüğünü aktarmışlardır.
Araştırmacılar son yıllarda lipozomların immünoterapinin etkinliğini arttırmak adına önemli bir potansiyele sahip olduğunu vurgulamaktadırlar.
Aynı zamanda düşük immünojenite ve düşük toksisiteleri sebebiyle de lipozomlar, bağışıklık hücrelerine ve özellikle de bağışıklık yanıtını arttırmak için dendritik hücrelere (DC) hedefli, kontrollü ve kombinasyonel aşı olarak kullanılmalarına olanak sağladıklarını da aktarmışlardır. Yapılan bir çalışmada araştırmacılar tümörle ilişkili antijenleri kodlayan RNA'nın lipozomal formülasyonla etkili bir şekilde verilmesinin, DC aracılı anti-melanom cevaplarını indükleyip invivo akciğer metastazını azalttığını göstermişlerdir.
Glukokortikoidler lipozomlarla enkapsüle edilebilen antienflamatuar ajanlardır. Yapılan çalışmalarda glukokortikoidlerin lipozomlarla enkapsüle edilmesinin; glukokortikoidlerin diyabet, osteoporoz ve hipertansiyon gibi yan etkilerini azalttığı gözlemlenmiştir. Ayrıca araştırmacılar glukokortikoidlerin dolaşımdaki yarılanma ömürlerinin çok kısa olması gibi farmakokinetik parametrelerdeki olumsuzlukların, lipozomlu formülasyonlar ile önlendiğini göstermişlerdir. Bununla birlikte glukokortikoidlerin PEG'lenmiş lipozomlara enkapsüle edilmesi dolaşım sürelerini arttırmış ve aterosklerotik lezyonlarda birikmesini iyileştirmiştir.
Araştırmacılar ilaç yüklü lipozomların plaklardaki anjiyogenezi azaltma potansiyeline sahip olduğunu göstermişlerdir. FDA onaylı bir monoklonal antikor olan vasküler endotelyal büyüme faktörüne yönelik Bevacizumab’ın lipozomlara yüklenmesinin aterosklerozu azaltma potansiyelinin olduğu vurgulanmıştır. Araştırmacılar Bevacizumab’ın sistemik olarak verildiğinde kanama, arteriyel tromboz ve hipertansiyon gibi yan etkileri olduğunu söyleyerek lipozom formülasyonunun bu yan etkiler için mantıklı bir yaklaşım olduğunu vurgulamaktadırlar.
Görüldüğü üzere lipozom formülasyonları tedavide de etkin bir şekilde kullanılmakta ve araştırmacıların üzerinde çalıştığı popüler ilaç taşıyıcı sistemlerdir. Düşük yan etki profilleri, yüksek biyoyararlanımları ve etkin hedeflendirme gibi avantajlarıyla lipozomlar araştırmacıların göz bebeği olmaya devam edecektir.
Hazırlayan: Ramazan Yıldız
Kaynakça:
Lobatto, M.E. (2019) Novel nanomedicine for anti-inflammotory therapy of atherosclerosis monitored by multimodality imaging. Proc. Intl. Soc. Mag. Reson. Med. 16, 518
Klegerman, M.E. (2016) Ultrasound-enhanced bevacizumab release from echogenic liposomes for inhibition of atheroma progression. J. Liposome Res. 26, 47-56
Pont, I. (2018) Anti-angiogenic drug loaded liposomes: nanotherapy for early atherosclerotic lesions in mice. PLoS One 13 e0190540
Kiaie, N. (2019) A new approach to the diagnosis and treathment of atherosclerosis: the era of the liposome, Drug Discov Today
Beltran-Gracia, E., Lopez-Camacho, A. (2019) Nanomedicine review: clinical developments in liposomal applications. Cancer Nano BMC. 10:11
Comments