.png)
Kimyasal savaş ajanları (KSA); insanları öldürmek, etkisiz hale getirmek, bitkisel veya hayvansal besin kaynaklarını kontamine etmek ve kaos yaratmak için tasarlanmış, yüksek toksisite özelliği taşıyan kimyasallardır. Askeri teçhizat stok alanlarıyla temas, terör saldırıları ve savaşlar kimyasal savaş ajanlarına maruziyet sebepleridir.
Kimyasal zehirlerin, KSA olarak ilk kullanımı Spartalıların düşmanlarına karşı kükürt dumanı kullanmasıyla gerçekleşmiştir. Modern savaş çağında ise I. Dünya Savaşı’nda Almanlar tarafından kullanılan klorin gazı, üretilen ilk savaş ajanı olmuştur. Bu zamanlardan günümüze kadar çeşitli savaşlarda sıkça KSA’ya başvurulmuştur. 2017’de Suriye’deki iç savaşta da KSA kullanıldığı iddia edilmektedir. Bugün ise hâlâ ABD, Rusya, İsrail, Irak ve İran’ın kimyasal silah stokladıkları biliniyor.
Bir kimyasalın KSA olarak tercih edilmesi için:
Üretim sırasında toksik olmaması,
Uzun süre saklanabilmesi,
Kullanımı sırasında oksijen, nem ve sıcaklıktan etkilenmemesi,
Korkutucu bir imaj yaratması,
Kullanıldıktan sonra kolay tespit edilememesi gerekir.
Nükleer ve konvansiyonel silahlara kıyasla üretimi için düşük maliyet ve düşük teknoloji yeterlidir. Depolanırken genellikle sıvı, kullanılırken ise gaz, buhar veya aerosol formlar tercih edilir. Bu formların oluşturduğu maruziyet dermal olarak ya da inhalasyon yolu ile gerçekleşir. KSA kullanıldığını anlamak için bazı ipuçları vardır: Yüzeylerde kuşkulu yağ ve su damlacıkları görülmesi ve spesifik kokuların duyulması. Örneğin; tabun ve soman meyve, hardal gazı sarımsak, fosgen yeni biçilmiş ot, siyanür acı badem gibi kokar.
Kimyasal savaş ajanları; sinir ajanları, yakıcı gazlar, akciğer irritanları, kan zehirleri, kapasite bozucu ajanlar, kargaşa kontrol ajanları ve herbisitler olarak sınıflandırılır.
1- Sinir Ajanları
Sarin, tabun, soman, venom benzeri ajan X (VX) ve siklosarin bu grupta yer alır. Asetilkolini (ACh) parçalayan Asetilkolinesteraz (AChE) enzimini inhibe etmeleri sonucu sinir iletimi bloke olur. Nikotinik ve muskarinik reseptörlerin nörotransmitteri olan ACh’ın birikimi, salgı artışı (tükürük, ter, gözyaşı), miyozis (göz bebeğinde küçülme), bronkokonstriksiyon, bradikardi, kaslarda güçsüzlük, anksiyete, konvülsiyon, solunum depresyonu, komaya neden olabilir.
Letal (ölümcül) etki hızlıca oluşabildiği için vaktinde tedaviye başlamak çok önemlidir. Hasta dekontamine edildikten sonra spesifik antidotları (pridostigmin bromid, atropin sülfat, pralidoksim klorid, oksim) uygulanabilir.
2- Yakıcı Gazlar (Blister Ajanlar)
Hardal gazı (sülfür mustard), kükürtlü hardal, levisit ve fosgen oksim bu grupta yer alır. En çok tercih edileni; üretimi kolay ve ucuz, kalıcılığı yüksek olduğu için hardal gazıdır. Gaz; deri, gözler ve solunum yollarıyla absorbe edildikten sonra glutatyon ile etkileşerek oksidatif stres oluşturur. Protein sentezi inhibisyonu, lipid peroksidasyonu ve metabolik yolakların bozulması sonucu hücre ölümleri ve doku hasarı gerçekleşir. Solunum yolunda oluşan hasar, ölüme sebep olur. Oluşan hasarı önlemenin tek yolu dekontaminasyonu sağlamaktır çünkü yakıcı gazların spesifik antidotu yoktur. Gerekirse antibiyotik uygulanabilir.
3- Akciğer İrritanları (Boğucu gazlar)
Fosgen, kloropikrin ve klorin bu grupta yer alır. Solunum yollarında irritan etki oluşturup solunum yollarını mikrobiyal enfeksiyona açık hale getirirler. Ayrıca kapiller damarlarda oluşan ödem, oksijen alımını zorlaştırır. Anoksi sonucu kardiyak yetmezlik oluşur. Dekontaminasyon sonrası pulmoner ödem tedavisi, aerosol veya sistemik steroid uygulaması yapılır. Spesifik antidotları yoktur.
4- Kan Zehirleyici Gazlar
Hidrojen siyanür, siyanojen klorür ve arsin bu gruba dahildir. Vücut hücrelerinin kandaki oksijeni kullanmalarına veya dokular arası karbondioksit değişimine engel olarak dolaşım ve solunum sistemini etkilerler. Kısa zamanda hipoksi, bunu takip eden birkaç dakika içinde de kardiyovasküler kollaps gelişir. Zehirlenen kişilere ağızdan ağıza solunum yapılmamalıdır. Oksijen tedavisi, sodyum tiyosülfat + sodyum nitrat antidotu ve amil nitrit uygulanabilir.
5- Kapasite Bozucu Ajanlar (Halüsinojenler)
En çok bilinenleri kuinuklidinil benzilat (BZ), liserjik asit dietilamid (LSD), fentanildir. Bu ajanlar yüksek dozlarda kullanıldığında ölümcül etkiler gösterse de genel olarak geçici ve ölümcül olmayan zarar verici etkileri nedeniyle kullanılmaktadır. Santral sinir sistemini etkileyerek geçici zihinsel ve psikolojik etkiler oluştururlar. Bu semptomlardan yaygın görülenleri; bilinç kaybı, şaşkınlık, halüsinasyondur. Davranış bozukluğunun yanı sıra ağız kuruluğu ve ciltte kuruluk olarak görülebilir. LSD zehirlenmelerinde solunum ve kalp fonksiyonları kontrol edilip duruma göre aktif kömür ve diazepam, BZ zehirlenmelerinde ise antidot olarak fizostigmin uygulanabilir.
6- Kargaşa Kontrol Ajanları
Göz yaşartıcı ajanlarları (1-kloroasetofenon, klorobenziliden malononitril, biber gazı) lakrimasyona ve cilt tahrişine sebep olan irritan maddelerdir. Ayrıca kusturucu ajanlar (clark-1, clark-2, adamsit) da bu gruba dahildir. Tedavi yolu dekontaminasyondur. Spesifik antidotu yoktur.
7- Agent Orange
Dioksin türevi herbisitlerin karışımından oluşur. 1962 yılında ABD tarafından Vietnamlılara karşı kullanılmıştır. Klorakne, kilo kaybı, endokrin sistem bozuklukları meydana getirmesinin yanı sıra yüksek derecede karsinojenik ve teratojeniktir.
KSA saldırıları için hazırlıklı olmak oluşabilecek zararları azaltmada önemli rol oynar. Dekontaminasyon ilkeleri ve ilk yardım bilgileri öğrenilmelidir. Ev ve iş yerlerininin az pencereli ve korunmaya elverişli bir odası sığınma yeri olarak hazırlanmalı, bu alanda bol miktarda çamaşır suyu, deterjan ve sabun bulundurulmalıdır. Saldırı anında maske takılmalı, gözler kapatılmalı, yüz ve eller giysiler ile örtülmelidir. Mümkün olan en kısa zamanda sığınma yerine ulaşılmalıdır.
Hazırlayanlar: Serra Koç
Emir Usta (İstanbul Üniversitesi-Cerrahpaşa / Kimya Kulübü)
Kaynak:
AFAD. (tarih yok). Kapasite Bozucu Ajanlar. AFAD: https://www.afad.gov.tr/kbrn/kapasite-bozucu-ajanlar
AFAD. (tarih yok). Kimyasal Savaş Ajanları. AFAD: https://www.afad.gov.tr/kbrn/kimyasal-savas-ajanlari
Britannica, T. Editors of Encyclopaedia . (2020, September 22). Agent Orange. Encyclopedia Britannica: https://www.britannica.com/science/Agent-Orange
Dur, Y. (2003, Nisan 3). Kimyasal Savaş. Bilkent Üniversitesi Sağlık Merkezi: http://bilheal.bilkent.edu.tr/KimyasalSavas
ERKEKOĞLU, P., & KOÇER-GÜMÜŞEL, B. (2018). Kimyasal Savaş Ajanları: Tarihçeleri, Toksisiteleri, Saptanmaları ve Hazırlıklı Olma. Hacettepe University Journal of the Faculty of Pharmacy, 24-38: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/525060
Gören İE, Dağlıoğlu N, Efeoğlu P, & Gülmen MK. (2014). Kimyasal Savaş Ajanları ve Metabolitlerinin Biyolojik Örneklerde Adli Toksikolojik Analizi. Adli Tıp Dergisi, 154-163: https://jag.journalagent.com/ADLITIP-52196-REVIEW-GOREN
Gregory R Ciottone, M. F. (2019, February 18). CBRNE - Chemical Warfare Agents. Medscape: https://emedicine.medscape.com/article/829454
Wikipedia. (2021, Mart 11). Kimyasal Silah. Wikipedia: https://tr.wikipedia.org/wiki/Kimyasal_silah
Comments