İklim Değişikliği ve İnsan Sağlığı

"İklim değişikliğinin insan haklarını olumsuz etkilediği artık net bir şekilde biliniyor. Bu etki gelecek yıllarda daha da artacak." - Uluslararası Af Örgütü Genel Sekreteri Kumi Naidoo

İklim Değişikliği Nedir?

Bir bölgede uzun bir süre boyunca gerçekleşen hava olaylarının ortalaması iklim olarak adlandırılır. İklim değişikliği ise bu ortalama durumun uzun vadede gerçekleşen bir değişime uğramasıdır.

İklim değişikliği doğal ya da insan faaliyetlerinin bir sonucu olarak gerçekleşebilmektedir. Dünyada iklim değişikliği birkaç kez doğal olarak gerçekleşmiştir. Bugün söz edilen, hakkında sıkça yorum yapılan ve engellenmeye çalışılan iklim değişikliği insan kaynaklıdır.

İklim değişmesi, iklim enerji değişmesi olarak tanımlanabilmektedir. İklim sisteminin enerji dengesinin değişmesinin en önemli nedeni ise insan faaliyetleri sonucu atmosferde biriken sera gazı miktarının artması olarak bilinmektedir. İnsan faaliyetlerinden bazıları olan fosil yakıtların kullanılması, ormansızlaşma, sanayi süreçleri vb. durumlar atmosferde biriken sera gazı miktarının artmasına yol açar.

Sera Gazları ve Sera Etkisi Nedir?

Dünya atmosferinde bulunan karbondioksit, metan, su buharı, ozon, azot oksit vb. gazlar sera

gazları olarak bilinir.

Yeryüzüne ulaşan Güneş ışınlarının büyük bir kısmı (neredeyse yarısı) yeryüzünden yansır. Bu durum yeryüzü sıcaklığının düşmesine ve yaşamsal faaliyetlerin gerçekleşmesi için gerekli ortamın sağlanamamasına yol açar fakat atmosferde bulunan -yukarıda saydığımız- sera gazları, yeryüzünden yansıyan Güneş ışınlarının bir kısmını yeryüzüne geri gönderir. Bu durum Dünya’daki yaşamın devam edebilmesi için gerekli olan sıcaklık seviyesinin korunmasını sağlar. Sera gazlarının bu etkisine ‘‘Sera Etkisi’’ denir. Doğal bir etki olan sera etkisi, insanların bazı aktiviteleri sonucunda küresel iklim değişikliğine neden olabilecek tehlikeli bir duruma dönüşmektedir.

Sanayi Devrimi’nin başlangıcı ile beraber sera gazlarının atmosfere yayılışı giderek artmaya başlamıştır. “1906-2005 döneminde küresel ortalama yüzey sıcaklıklarında gözlenen artış, 0,74 °C’dir. Sera gazlarının atmosferik birikimlerindeki artışların sıcaklık, yağış, nem, rüzgar gibi değişkenlerde bölgesel ve küresel değişikliklere yol açması bekleniyor. En gelişmiş iklim modelleri, küresel ortalama yüzey sıcaklıklarında 1990-2100 dönemi için, yaklaşık 3 °C’lik en iyi kestirmeyle birlikte olasılıkla 2-4,5 °C arasında bir artış olacağını öngörüyor.” (Türkeş M., 2008). Bu durum ‘’küresel ısınma’’ olarak adlandırılır. Küresel ısınma sonucu iklim değişiklikleri ortaya çıkmaktadır. İklim değişikliğinin zararlarını en aza indirmek için bu sıcaklık artışının en fazla 2°C olması gerektiği düşünülüyor.“ ‘Küresel ısınma’ nın yerine ‘iklim değişikliği’ teriminin kullanılması sıcaklık artışı dışındaki diğer değişimleri de açıklamaya yardımcı olacaktır.” ( Erdoğan Z., Zeydan Ö., Sert H., 2008). Öyledir ki iklim değişikliği sonucu bir bölgede görülen yağış miktarı artarken başka bir bölgede kuraklık görülebilmektedir. “ Örneğin, küresel ortalama karasal yağış, son yüzyılda (1900-2005) doğrusal bir eğilim sergilememesine rağmen, 1950’li yıllara kadar artmış, 1990’lı yılların başına kadar azalmış ve sonra yeniden artmıştır. Bununla birlikte karasal yağış, son yüzyılda (1900-2005) bazı bölgelerde (örneğin, Kuzey Amerika’nın çoğu bölgesi) doğrusal bir artma eğilimi, bazı bölgelerde (örneğin; Batı Afrika, Sahel) ise doğrusal bir azalma eğilimi sergilemiştir.” ( Gür H., 2016)

İklim, Dünya’da belirli periyotlarda sürekli ve doğal olarak değişiyor fakat daha önceden belirttiğimiz gibi Sanayi Devrimi sonrasında bu değişim daha hızlı gerçekleşiyor ve insan kaynaklı.

İklim Değişikliğinin Sonuçları ve İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri

“İklim değişikliğinin sonuçları ekosistemler, sıcaklık ve yağışlardaki anormallikler ve bunların getireceği sosyal ve ekonomik değişimler, kuraklık, çölleşme, aşırı yağışlar ve seller, arazi kullanımındaki değişiklikler (ormanlar, tarımsal ve sulak alanlar), göç, türlerin yok olması ve insan sağlığı üzerine olan etkilerdir.” ( Erdoğan Z., Zeydan Ö., Sert H., 2008).

Sonuç olarak yeryüzündeki bu sıcaklık artışı tüm doğayı ve doğanın bir parçası olan insanı da etkilemektedir.

İklim değişikliğinin insan sağlığı üzerindeki etkilerini doğrudan ve dolaylı etkiler olarak iki ana başlıkta incelemekteyiz.

Doğrudan Etkiler

İklim değişikliklerinin insan sağlığı üzerine doğrudan etkilerine örnek olarak aşırı hava olaylarını ve hava sıcaklıklarındaki aşırı artışları verebiliriz. Hava olaylarındaki uç değişimler doğal felaketleri, doğal felaketler de beraberinde can ve mal kayıplarını, çevre tahribatını ve ekonomik sıkıntıları getirebilmektedir. Hava sıcaklıklarındaki artış ise ani ölüm sayısında artışa sebep olur. “Hava sıcaklıklarında, basınç düzeylerinde ve iklim koşullarındaki sıcaklık değişimleri öncelikle direkt olarak insanın temel fizyolojik mekanizmasını (vücut sıcaklığı gibi) etkilemektedir. Artan sıcaklıklar beden sıcaklığını otuz yedi santigrat derecede tutmak için vücudun daha çok çabalamasına neden olmakta, özellikle havalandırma ya da klima olmayan yerlerde yaşayan ya da çalışanlar için yüksek vücut sıcaklığı önemli bir stres kaynağı olmaktadır.” (Cankardaş S., Sofuoğlu Z., 2021) Bunların yanında sıcaklık artışının soğuğa bağlı ölümlerin azalmasına neden olduğu da görülmüştür.

İklim değişikliğinin insan sağlığına fiziksel olarak etkisi olduğu gibi psikolojik olarak da etkisi vardır. Örneğin doğal afetler sonucu yaşanan kayıplar, ani ölümler ve yaralanmalar, bireyde akut stres bozukluğuna veya depresyona yol açabilir. Kişinin yaşadığı çevre zarar gördüğünde veya tamamen kaybolduğunda psikolojik sağlığı tehlike altındadır. Doğal afetlerin çocuklara yaşatacağı psikolojik sıkıntılar ise ayrı bir şekilde ele alınmalıdır. Çocukluk çağında verilen kayıpların ve yaşanılan travmanın bireyin gelecekte psikolojik bozukluk yaşama olasılığını artırdığı bilinmektedir.

Dolaylı Etkiler

İklim değişikliğinin dolaylı etkilerine örnek olarak hastalık yapıcı vektörlerin sayısındaki artış, su kaynaklarında azalma veya kaynaklarda meydana gelen kötü hijyen koşulları, Aero alerjenlerin (örn. polen) sayı ve çeşitliliğin artması veya hava kirliliği verilebilir.

Hava sıcaklığındaki artış sivrisinek ve fare gibi hastalık yapıcı vektörlerin sayısında ve yayılımında artışa sebep olmaktadır. Örneğin sıtma sivrisineklerle yayılmaktadır ve sıcaklık artışına bağlı olarak ılıman iklimlerde daha yaygın hale gelebilecektir.

Su kaynaklarında azalma, deniz seviyesinin yükselmesi ile tuzlu suyun tatlı suya karışması, içme suyunun maruz kaldığı kirlilik; iklim değişikliğinin sonuçları arasındadır. Kirlenmiş içme sularının içilmesi ya da yiyeceklerin bu sularla temas ettirilmesi de bulaşıcı hastalıkların yayılmasına olanak sağlar. Bulaşıcı hastalıklara örnek olarak kolera, tifo, paratifo verilebilir.

Sera gazlarındaki artışa bağlı gelişen hava kirliliği, bireyin solunum sisteminin zarar görmesine, bireyde akut ve kronik solunum sistemi hastalıklarının görülmesine yol açar. “Üst solunum yolu enfeksiyonları, grip, sinüzit, astım, bronşit, kronik bronşit hatta pnömoni gibi bazı hastalıklar kirli hava yoğunluğunun belirgin olduğu bölgelerde daha fazla gözlenmektedir. Hava kirliliği astımlı insanları, çocukları ve yaşlıları daha fazla etkiler. Kalp ve dolaşım sistemi hastalıkları, solunum kapasitesinin azalması hava kirliliğinin en önemli etkileri arasındadır.” (Çimen M., Öztürk S., 2010).

Sera gazlarının atmosferde birikimindeki artışın iklim değişikliğindeki temel sebep olarak kabul edildiğinden bahsetmiştik. Sentetik sera gazları aynı zamanda ozon tabakasının incelmesine neden oluyor. Ozon tabakasının incelmesi sebebiyle yüksek enerjili ultraviyole ışınlar atmosferden yeterince absorbe edilemiyor ve bireylerde cilt problemlerine hatta cilt kanserine sebep olabiliyor.

Mevsimsel olarak görülen polenlerin sayı ve çeşitliliği iklim değişikliğinin etkisi ile artabilir. İklim değişikliği polen mevsiminin uzamasına, evlerde hamam böceği vb. canlıların artmasına neden olabilmektedir. Bu durum da astım ve solunum nezlesi yaşayan bireyleri olumsuz etkileyebilmektedir. Ayrıca havadaki karbondioksit seviyesinin artması polen üretimini etkilemektedir. Polen üretiminin artması ve fırtına, bireylerde akut astıma yol açmaktadır.

Hastalıklar iklim değişikliğine karşı oldukça duyarlıdır. Ekosistemde yaşanılan değişiklikler insanın fiziksel ve psikolojik sağlığını etkilemektedir. “Hastalıkların dağılımında olabilecek küçük değişimlerin bile söz konusu hastalığa bağışıklığı olmayan toplumlarda daha ciddi klinik hastalıkların ortaya çıkmasına sebep olacağı öngörülmektedir” (Cankardaş S., Sofuoğlu Z., 2021). Ayrıca bu değişikliklerin ekonomik gelir seviyesi düşük toplumları daha fazla etkileyeceği öngörülmektedir.

Hazırlayan: Münüse Hilal Kahraman

Kaynak:

Cankardaş, S., & Sofuoğlu, Z. (2021). İklim Değişikliği ve Birey Üzerindeki Etkilerinin Gözden Geçirilmesi: https://www.researchgate.net/profile/Sinem-Cankardas-Nalbantcilar/publication/351049028

Çelik, S., Bacanlı, H., & Görgeç, H. (2008). Küresel iklim değişikliği ve insan sağlığına etkileri. Telekomünikasyon Şube Müdürlüğü, 1, 31: https://www.mgm.gov.tr/FILES/genel/makale/11_kureseliklimdegisikligietkileri.pdf

Çimen, M., & Öztürk, S. (2010). Küresel Isınma, İklim Değişikliğinin Solunum Sistemi Üzerine Etkisi ve Büyükşehir Bronşiti. Fırat Üniversitesi Sağlık Bilimleri Tıp Dergisi, 24(2), 141-146: https://www.researchgate.net/profile/Mesut-Cimen-3/publication/303864225

Doğan, S., & Tüzer, M. (2011). Küresel iklim değişikliği ve potansiyel etkileri. CÜ İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 12(1), 21-34: https://www.acarindex.com/dosyalar/makale/acarindex-1423875067.pdf

Erdoğan, Z. (2008). İklim değişikliği ve sağlık üzerine etkileri. Florence Nightingale Journal of Nursing, 16(61), 71-76: https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/95153

Gür, H. İklim değişikliği nedir, biyolojik sistemleri nasıl etkiler?: https://www.researchgate.net/profile/Hakan-Guer/publication/308719696

Türkeş M., (2008), Küresel iklim değişikliği nedir? Temel kavramlar, nedenleri, gözlenen ve öngörülen değişiklikler, İklim Değişikliği ve Çevre, 1, 26-37: https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/518059

Uluslararası Af Örgütü. (tarih yok). İklim Değişikliği. Uluslararası Af Örgütü: https://www.amnesty.org.tr/icerik/iklim-degisikligi

Wikipedia. (2021, Kasım 8). İklim değişikliği. Wikipedia: https://tr.wikipedia.org/wiki/İklimDegisikligi

WWF. (tarih yok). İklim Değişikliği. WWF: https://www.wwf.org.tr/ne_yapiyoruz/iklim_degisikligi_ve_enerji/iklim_degisikligi/