.png)
Günümüzde teknolojinin hızla ilerlemesi sağlık sektöründe çığır açan değişikliklere ve inovasyonlara sebep olmaktadır. Bu bağlamda dijital terapötikler (DTx), geleneksel tedavi yöntemlerine yenilikçi ve etkili bir alternatif sunarak dikkat çekmektedir. DTx ürünleri, sağlık sorunlarıyla başa çıkma konusunda bireylere ve sağlık profesyonellerine çeşitli araçlar ve çözümler sunmaktadır. Madde kullanım bozukluğu, diyabet, anksiyete, depresyon, uykusuzluk, dikkat eksikliği/hiperaktivite bozukluğu (DEHB) gibi geniş bir yelpazede fiziksel ve davranışsal durumları hedefleyen dijital terapötikler hastalıkların yönetimini kişiselleştirilmiş, izlenebilir ve etkili bir şekilde ele almayı amaçlamaktadır. DTx, hastaların ve sağlık profesyonellerinin daha etkili bir tedavi deneyimi elde etmelerine katkıda bulunarak gelecekte sağlık bakımının dönüşümünde önemli bir rol oynayabilecektir.
Madde kullanım bozukluğu; marihuana, LSD, kokain, eroin, metamfetamin, opioidler, tütün ve alkol gibi bir dizi maddeleri kapsamaktadır[1]. Bu yazımızda dijital terapötiklerin (DTx) madde kullanım bozukluğu (MKB) tedavisindeki yerini inceleyeceğiz.
MKB ve Engelleriyle Birlikte Tedavi Seçenekleri
Madde kullanım bozukluğu (MKB); kişinin beynini ve davranışlarını etkileyen yasal veya yasadışı uyuşturucu, alkol veya ilaç gibi maddelerin kullanımını kontrol edememesine yol açan tedavi edilebilir bir ruhsal bozukluktur[2]. National Center for Drugs Abuse Statistics’e göre 12 yaş ve üzeri kişilerin yarısı en az bir kez yasadışı uyuşturucu kullanmıştır. 2023 yılında 12 yaş ve üzeri Amerikalılar arasında 37.309 milyon kişi halihazırda yasa dışı uyuşturucu kullanmaktadır[3].
Madde kullanım bozukluğu tedavisinin üç ana yöntemi vardır: Birincisi genellikle detoks olarak adlandırılan detoksifikasyondur ve bu bireyin sisteminden uyuşturucu veya alkolün sistematik olarak çıkarılmasını gerektirir. Detoksun birincil amacı kişinin uyuşturucu veya alkol kullanımını bıraktığında ortaya çıkan yoksunluk belirtilerini güvenli ve etkili bir şekilde yönetmektir. Bir diğer tedavi yöntemi olan psikoterapi, yalnızca altta yatan sorunları ele almakla kalmayıp aynı zamanda sağlıklı başa çıkma mekanizmaları kazandırarak MKB tedavisinde çok önemli bir rol oynar. Sağlık hizmeti sağlayıcıları tek başına tedavi olarak veya ilaç temelli yaklaşımlarla birlikte bilişsel ve davranışsal terapiler önerebilir. Üçüncü olarak ilaçlar, beyin kimyasını değiştirme ve belirli MKB’lerin tedavisinde istek ve yoksunluk semptomlarının giderilmesini sağlama potansiyeline sahip olduklarından MKB tedavisinin ayrılmaz bir parçası olabilirler[4]. MKB’nin yüksek yaygınlığına ve ilgili sosyal ve ekonomik sonuçlarına rağmen 2021 yılında madde kullanım bozukluğu olan 12 yaş ve üzeri kişilerin %94'ü herhangi bir tedavi almamıştır[5].
MKB için belirli tedavi yöntemleri olmasına rağmen bu tedavi yöntemlerinin sınırlamaları ve eksiklikleri vardır. Geleneksel tedavilerin önünde engel oluşturan birçok neden vardır. Bunlar damgalanma, kişisel inançlar, yüksek maliyet, sigorta kapsamı eksikliği, ulaşım ve randevu bulma sıkıntısı ve yetersiz sayıda psikiyatri hizmeti sağlayıcısı olmasıdır. Madde kullanım bozukluğu olan bireyler diğer psikiyatrik bozukluğu olanlara kıyasla daha yüksek düzeyde damgalanma ve ayrımcılıkla karşı karşıyadır[6]. Aile, arkadaşlar ve toplum tarafından damgalanmanın yanı sıra dünya genelinde tedaviye ihtiyacı olduğunu kabul etmeme hafif veya orta dereceli madde bağımlılığı olanlarda tedaviye başlamamanın en yaygın nedenidir. Sorunu kendi başına halletme arzusu da bir başka neden olarak sayılabilir[7]. 2018'de madde kullanım bozukluğu olan kişilerin yalnızca %11'i profesyonel yardım almıştır[8]. MKB hastası bir birey tedavi arayışında tutumsal engellerin üstesinden gelse bile bakıma erişimi sınırlayabilecek birçok yapısal engel bulunmaktadır. Bakımın önündeki en sık belirtilen yapısal engellerden biri ödeme gücüdür[9]. Tıbbi tedavilerin çoğunda olduğu gibi, MKB’nin tanımlanması ve tedavisi pahalıdır. Bir diğer yapısal engel de ulaşım imkânlarının yetersizliğidir[10]. Bu erişim eksikliği kırsal yaşam koşullarında daha da kötüleşmektedir. Doktor randevusu alamama da erişimi engelleyen diğer bir yapısal engeldir[11] . Bunun dışında MKB tedavisine erişim eksikliği ırk, cinsiyet ve sosyoekonomik durum gibi demografik faktörlerle de ilişkilidir. Örneğin, Kaliforniya'da yapılan bir çalışmada erkeklerin, Latin kökenlilerin, Asyalıların, gençlerin, yaşlıların, daha az eğitimli kişilerin, sigortasız yetişkinlerin ve sınırlı İngilizce yeterliliğine sahip bireylerin tedaviye erişimlerinin önemli ölçüde düşük olduğu bulunmuştur[12].
Dijital Terapötikler ve MKB
Dijital terapötikler (DTx) hastalıkları önlemek, yönetmek ve tedavi etmek için hastalara kanıta dayalı terapötik müdahaleler sağlayan nitelikli sağlık yazılımlarıdır. Hastaları iyileştirmek için tek başına veya ilaçlar ve medikal cihazlar dahil olmak üzere diğer tedaviler ile birlikte kullanılabilirler[13]. Günümüzde DTx ürünleri diyabet, madde kullanım bozukluğu, anksiyete bozukluğu, depresyon, uykusuzluk, dikkat eksikliği/hiperaktivite bozukluğu (DEHB) ve onkoloji tedavi yönetimi gibi çok çeşitli fiziksel ve davranışsal durumlar için piyasada bulunmaktadır yada geliştirilme aşamasındadır[14] (Figür 1).
Tüm DTx ürünleri için klinik kanıtlar gereklidir. Risk, etkinlik ve kullanım amacına ilişkin ürün iddialarını desteklemek için gerektiği şekilde düzenleyici kurumlar tarafından incelenmeli ve onaylanmalı veya sertifikalandırılmalıdır. Dijital terapötikler yukarıda bahsedilen birçok sağlık alanına uygulanmış olsa da, özellikle MKB alanında çığır açmıştır. İlk olarak, dijital terapötikler her zaman/her yerde MKB tedavisi sunmaktadır. Terapötik desteğe talep üzerine mobil cihazlardan 7/24 erişilebilir. Küresel nüfusun büyük bir çoğunluğu bir mobil cihaza sahiptir ve genellikle bu cihazlara kolayca ulaşılabilmektedir[15].
Dijital terapötikler, sağlık iş gücünü ve etkisini genişletebilir ve aynı zamanda bağımsız tedavi araçları olarak işlev görebilir. Herhangi bir tıbbi tedaviye erişemeyen MKB hastalarına tedavi sağlayabilir. Dijital terapötikler klinisyen tarafından sunulan hizmetlerin yanı sıra karma bakım modellerine entegre edildiğinde tedavi süreçlerinin verimliliğini ve etkinliğini artırma potansiyeline sahiptir. Ayrıca sağlık hizmeti sağlayıcılarına zaman kazandırarak, daha fazla kişiye ulaşmalarını sağlayarak ve tedavi için uzun bekleme listelerini hafifleterek üzerlerindeki yükü azaltmaya yardımcı olabilirler. Dijital terapötiklerin bir diğer avantajı da, genellikle kapsamlı klinik değerlendirmeler, özel randevu planlaması, sigorta ön koşulları ve uzun bekleme süreleri gerektiren geleneksel bakım modellerine kıyasla tipik olarak daha az erişim engellerine sahip olmalarıdır. Dahası dijital terapötikler coğrafi sınırları aşarak geleneksel tedavi programlarıyla ilişkili ulaşım zorluklarının üstesinden gelerek terapötik destek sunmaktadır. Ek olarak bu dijital platformlar, kişinin kendi evinde özel kullanıma izin verdiği için aile ve çevreyle bağlantılı damgalamayı azaltabilir[16]. Son olarak bilim gelişmeye devam ettikçe en iyi uygulamalar dijital terapötiklerin içeriğine ve işlevselliğine kolayca dahil edilebilir ve bilimsel yeniliklerin geniş çapta erişilebilir olma ve insanların günlük yaşamlarını etkileme hızını artırabilir [17]. MKB için DTx'lerden bazıları listelenmiştir:
reSET
The CHESS–ACHESS
CBT4CBT.
MKB Tedavisi için DTx Örnekleri
reSET, MKB için geliştirilen ilk DTx'ler arasındadır ve opioid olmayan madde kullanım bozuklukları ve opioid kullanım bozuklukları için reçeteyle temin edilebilir (Figür 2). reSET, bir öğrenme modeli olan “Community Reinformcenment Learning (CRA)” üzerine modellenmiş ve standart tedaviyle birlikte MKB hastaları için nörodavranışsal terapi sunmak üzere tasarlanmıştır. CRA terapisini çevrimiçi bir portal üzerinden erişilen bir dizi etkileşimli ders olarak sunmaktadır. ACHESS, 1989 yılında geliştirilen ikinci bir dijital terapötiktir. Program genişletilerek akıllı telefon tabanlı bir uygulama olarak tasarlanmış, alkol ve diğer madde kullanım bozuklukları için etkili olduğu gösterilmiştir[18]. İyi çalışılmış üçüncü bir DTx ise CBT4CBT (Bilişsel Davranışçı Terapi için Bilgisayar Tabanlı Eğitim) programıdır. Program iyileşme becerilerini öğretmek için videolar, sınavlar ve etkileşimli alıştırmalar içeren ve her birinin tamamlanması yaklaşık 1 saat süren yedi modülden oluşmaktadır. CBT4CBT'nin yedi modülü şunlardır: Tetikleyicileri Tanıyın, İsteklerle Başa Çıkın, Kendiniz İçin Ayağa Kalkın, Panik Yapmayın Planlayın, Durun ve Düşünün, Akışa Karşı Çıkın ve Güvende Kalın [19].
DTx'in Zorlukları
DTx kullanımıyla ilgili zorluklar şu ana temalar altında kategorize edilebilir: Katılım, erişilebilirlik, veri güvenliği ve gizlilik. Katılım, kullanıcıların dijital bir terapötiği uzun vadeli davranışsal ve duygusal değişim sağlamak için en uygun süre boyunca (tedavi dozu) kullanma derecesidir. Bazı çalışmalar insanların, geliştiricilerin amaçladığı şekilde katılım göstermediğini ve uzun vadeli katılımın zayıf olduğunu ortaya koymaktadır[20].
Dijital terapötiklerin bir başka sorunu ise araçların herkes için erişilebilir olup olmadığıdır. Düşük gelirli olanlar, internetin erişilebilir olmadığı bölgelerde yaşayanlar veya engelli olanlar bu terapötiklerin geliştirilmesinde genellikle göz ardı edilmektedir. Dijital terapötiklerin bir başka problemi veri güvenliliği ve gizliliğidir. Avrupa Birliği ve Birleşik Krallık kullanıcıların akıllı telefon verilerini korumak için düzenlemeler oluşturmuş olsa da Amerika Birleşik Devletleri'nde bu tür düzenlemeler o kadar koruyucu değildir[21]. Kişinin gizliliğini korumak ve potansiyel riskleri azaltmak için bir dijital terapötik seçmeden önce gizlilik kurallarını okuması oldukça önemlidir.
DTx’in Geleceği
Dijital terapötiklerin MKB, psikolojik rahatsızlıklar (depresyon, anksiyete, bipolar bozukluk vb.), imsomnia, astım, diyabet ve kardiyovasküler hastalıklar (hipertansiyon, hiperlipidemi vb.) başta olmak üzere geniş bir kullanımı söz konusudur. Bununla birlikte dijital terapötik şirketlerinin ürün pörtföylerini genişletmek için çalıştığı görülmektedir. Son 10 yılda trend gastrointestinal çalışmalara kaymıştır. Şu anda irritabl bağırsak sendromu, inflamatuar bağırsak hastalığı ve gastroözofageal reflü hastalığı gibi gastrointestinal hastalıklar için DTx çözümleri geliştirilmeye odaklanılmaktadır. Dijital terapötiklerin pazara girişini kolaylaştıran regülasyonlar da benimsenmektedir. DTx pazarının önümüzdeki üç ila beş yıl içinde on kat büyümesi ve 2025 yılına kadar 9 milyar dolarlık bir pazar değerine ulaşması beklenmektedir. Sonuç olarak dijital terapötikler; sağlık hizmetine erişimi ve sağlık hizmetinin etkisini arttıracak, hastaların sağlıkları konusundaki farkındalıklarını ve hastalıklarını yönetmede daha aktif bir rol oynamasını mümkün kılacaktır. Böylelikle sağlık sonuçlarını iyileştirecektir. Dijital terapötiklerin önümüzdeki yıllarda sağlık sistemine entegre olması beklenmektedir.
Hazırlayan: Elif Taşçıoğlu
Kaynakça:
1. McLellan, A. Thomas. "Substance misuse and substance use disorders: why do they matter in healthcare?." Transactions of the American Clinical and Climatological Association 128 (2017): 112.
2."Substance Use and Co-Occurring Mental Disorders." National Institutes of Health, 1 Mar. 2023,www.nimh.nih.gov/health/topics/substance-use-and-mental-health#:~:text=Substance%20use%20disorder%20(SUD)%20is,drugs%2C%20alcohol%2C%20or%20medications. Accessed 27 Oct. 2023.
3. "Drug Abuse Statistics." National Center for Drug Abuse Statistics, 1 Mar. 2020, drugabusestatistics.org/. Accessed 27 Oct.2023.
4."Substance Use Disorder (SUD)." Cleveland Clinic, 20 Oct. 2022, my.clevelandclinic.org/health/diseases/16652-drug-addiction-substance-use-disorder-sud. Accessed 27 Oct. 2023.
5."SAMHSA Announces National Survey on Drug Use and Health (NSDUH) Results Detailing Mental Illness and Substance Use Levels in 2021." Substance Abuse and Mental Health Services Administration, 4 Jan. 2023, www.hhs.gov/about/news/2023/01/04/samhsa-announces-national-survey-drug-use-health-results-detailing-mental-illness-substance-use-levels-2021.html. Accessed 27 Oct. 2023.
6. Jacobson, Nicholas C., et al. "Using digital therapeutics to target gaps and failures in traditional mental health and addiction treatments." Digital Therapeutics for Mental Health and Addiction. Academic Press, 2023. 5-18.
7.Andrade, Laura Helena, et al. "Barriers to mental health treatment: results from the WHO World Mental Health surveys." Psychological medicine 44.6 (2014): 1303-1317.
8.."Key Substance Use and Mental Health Indicators in the United States: Results from the 2019 National Survey on Drug Use and Health." Substance Abuse and Mental Health Services Administration, 1 Jan. 2020, www.samhsa.gov/data/sites/default/files/reports/rpt29393/2019NSDUHFFRPDFWHTML/2019NSDUHFFR090120.htm. Accessed 27 Oct. 2023.
9.Sommers, Ira. "Geographic location and mental health services utilization among the chronically mentally ill." Community Mental Health Journal 25.2 (1989): 132-144.
10. Sareen, Jitender, et al. "Perceived barriers to mental health service utilization in the United States, Ontario, and the Netherlands." Psychiatric services 58.3 (2007): 357-364.
11. Sareen, Jitender, et al. "Perceived barriers to mental health service utilization in the United States, Ontario, and the Netherlands." Psychiatric services 58.3 (2007): 357-364
12. "Understanding DTx." Digital Therapeutics Alliance, 1 Jan. 2023, dtxalliance.org/understanding-dtx/. Accessed 27 Oct. 2023.
13. Muñoz, Ricardo F. "Using evidence-based internet interventions to reduce health disparities worldwide." Journal of medical Internet research 12.5 (2010): e1463.
14. Wang, Changwon et al. “Digital therapeutics from bench to bedside.” NPJ digital medicine vol. 6,1 38. 10 Mar. 2023, doi:10.1038/s41746-023-00777-z
15. Dang, Amit et al. “Role of digital therapeutics and the changing future of healthcare.” Journal of family medicine and primary care vol. 9,5 2207-2213. 31 May. 2020, doi:10.4103/jfmpc.jfmpc_105_20
16.Gustafson, David H et al. “CHESS: 10 years of research and development in consumer health informatics for broad populations, including the underserved.” International journal of medical informatics vol. 65,3 (2002): 169-77. doi:10.1016/s1386-5056(02)00048-5
17. Abernethy, Amy et al. “The Promise of Digital Health: Then, Now, and the Future.” NAM perspectives vol. 2022 10.31478/202206e. 27 Jun. 2022, doi:10.31478/202206e
18. Cole-Lewis, Heather, Nnamdi Ezeanochie, and Jennifer Turgiss. "Understanding health behavior technology engagement: pathway to measuring digital behavior change interventions." JMIR formative research 3.4 (2019): e14052.
19. Carroll, Kathleen M et al. “Computer-assisted delivery of cognitive-behavioral therapy for addiction: a randomized trial of CBT4CBT.” The American journal of psychiatry vol. 165,7 (2008): 881-8. doi:10.1176/appi.ajp.2008.07111835
20. Hatch, Ainslie, et al. "Expert consensus survey on digital health tools for patients with serious mental illness: optimizing for user characteristics and user support." JMIR Mental Health 5.2 (2018): e9777.
21.Huckvale, Kit, John Torous, and Mark E. Larsen. "Assessment of the data sharing and privacy practices of smartphone apps for depression and smoking cessation." JAMA network open 2.4 (2019): e192542-e192542.
Figürler:
1. Wang, Changwon, Chungkeun Lee, and Hangsik Shin. "Digital therapeutics from bench to bedside." npj Digital Medicine 6.1 (2023): 38.
2. "Pear Therapeutics Obtains FDA Clearance of the First Prescription Digital Therapeutic to Treat Disease." Prnewswire, 14 Sept. 2017, www.prnewswire.com/news-releases/pear-therapeutics-obtains-fda-clearance-of-the-first-prescription-digital-therapeutic-to-treat-disease-300520068.html. Accessed 28 Oct. 2023.
Comments