4 Şubat Dünya Kanser Günü

Toplumda kanser hakkında bir bilinç oluşturarak tarama ve aşı yapılma oranları arttırılmıştır. Bu sayede her yıl milyonlarca ölümün önüne geçilmektedir. Bu farkındalığı sağlamak amacıyla 4 Şubat tarihi Dünya Kanser Günü ilan edilmiştir. Günün anlamına uygun olarak bu yazımızda kanserin olası nedenlerinden, prevalansından, tedavi yöntemlerinden ve kanserden korunmak için yapılması gerekenlerden bahsedeceğiz.

Kanser; vücudun hemen hemen her organında veya dokusunda meydana gelebilen, anormal hücrelerin kontrolsüz bir şekilde büyüyüp normal sınırlarını aşarak vücudun diğer bölgelerini işgal etmesiyle ortaya çıkan geniş bir hastalık grubudur. Kanserin ilerleyen aşamalarına metastaz denir ve kanserden meydana gelen ölümlerin ana nedenini oluşturur. Kanser, dünya çapında en sık ikinci ölüm nedenidir.

Kanser kelimesi ilk defa Hipokrat tarafından kullanılmış olup tümörün etrafındaki şişmiş damarların bir yengecin bacaklarına benzemesi nedeniyle Latince yengeç anlamına gelen “cancer” veya ‘’carcinos’’ kelimelerinden türetilmiştir.

Kanserin nedenleri arasında; genetik faktörler, ultraviyole ve iyonize edici radyasyon gibi fiziksel kanserojenler, genotoksik karsinojenler (asbest, tütün dumanı bileşenleri, aflatoksin, içme suyu kontaminantı olan arsenik), epigenetik karsinojenler, ftalatlar ve bisfenol A gibi hem genotoksik hem de epigenetik etki gösteren karsinojenler, bazı virüs, bakteri veya parazitler gibi biyolojik kanserojenler yer almaktadır.

Kanser; hastalığın ve tedavinin getirdiği fiziksel, psikolojik ve sosyal sorunlar ile hastaların yaşam kalitesini azaltmanın yanı sıra tanısı ve tedavisi için yapılan harcamaların, sağlık harcamalarının önemli bir bölümünü oluşturması nedeniyle ülkelerde ekonomik yüklere neden olmaktadır. Bu nedenle kanserin önemli bir halk sağlığı sorunu olduğu söylenebilir.

Dünya Sağlık Örgütünün Uluslararası Kanser Araştırma Ajansı (IARC) verilerine göre 2018'de yaklaşık 18,1 milyon yeni vaka ve 9,6 milyon ölüm (her altı ölümden biri) bildirilmiştir. 2020 dünya kanser istatistikleri verileri ise dünya çapında tahmini 19,3 milyon yeni kanser vakasının ortaya çıktığını ve yaklaşık 10 milyon kanser nedenli ölümün meydana geldiğini göstermektedir. 2020 verileri ve 2018 verileri kıyaslandığında dünyadaki kanser yükünün arttığı görülmektedir.

Erkeklerde en sık görülen kanser türleri; akciğer, prostat, kolorektal, mide ve karaciğer kanseri iken kadınlarda en sık görülen kanser türleri; meme, kolorektal, akciğer, serviks ve tiroid kanseridir.

2020 verilerinin insidansına bakıldığında meme kanserinin %11,7, akciğer kanserinin %11,4, kolorektal kanserin %10, prostat kanserinin %7,3 ve mide kanserinin %5,6 oranlarına sahip olduğu görülmektedir. Akciğer kanseri tahmini 1,8 milyon ölüm ile (%18) her iki cinsiyette de kanser ölümlerinin önde gelen nedeni iken bunu kolorektal (%9,4), karaciğer (%8,3), mide (%7,7) ve kadınlardaki meme (%6,9) kanserleri izlemiştir. 2020 yılında her iki cinsiyet ve her yaşta görülen kanser insidans ve ölüm oranları aşağıdaki grafiklerde verilmiştir.

2020 yılında Türkiye’deki yeni vaka sayısı 233.834, kansere bağlı yaşam kaybı sayısı ise 126.335 olarak bildirilmiştir.

Kanser İlaçları

Kansere yönelik ilaç tedavileri kapsamında kemoterapi, hormon tedavisi ve hedefe yönelik ilaç tedavileri başta olmak üzere çeşitli tedavi yöntemleri vardır.

-Kemoterapi

Kemoterapi, kansere yönelik ilaç tedavisidir. Kanser hücrelerinin büyümesini, bölünmesini ve çoğalmalarını engellemek suretiyle çalışan bir kanser tedavisidir. Başka bir deyişle ilaç tedavisi ile kanser hücrelerinin yok edilmesidir.

Kemoterapiyi üç gruba ayırabiliriz:

• Neoadjuvan Kemoterapi: Cerrahi tedavi ve radyoterapi öncesi uygulanan kemoterapidir.

• Adjuvan Kemoterapi: Cerrahi veya radyoterapi sonrası hastalığın nüksetme ihtimalini düşürmek için uygulanan kemoterapidir.

• Palyatif Kemoterapi: Tedavinin artık mümkün olmadığı durumlarda semptomları azaltmak için uygulanan kemoterapidir.

-Hormon Tedavileri

Büyümek ve çoğalmak için bazı hormonlara ihtiyaç duyan tümörler vardır. Bu tümörlerin büyüme ile çoğalmalarını engellemek ve onları yok etmek, bu hormonlara erişimlerini azaltmak ile mümkün kılınabilir. Meme kanseri için östrojen ve prostat kanseri için androjen örnek olarak verilebilir. Tek başına uygulanabilen bir tedavi olduğu gibi cerrahi, radyoterapi ve kemoterapi ile birlikte de uygulanabilir.

-Hedefe Yönelik Akıllı İlaç Tedavileri

Hedefe yönelik akıllı ilaç tedavileri, ilaçlar kullanılarak kanser hücrelerinin büyümesine ve yaşamasına yardım eden özgül gen ve proteinlerin hedeflenmesi vasıtasıyla yapılan bir kanser tedavisi türüdür. Hedefe yönelik akıllı ilaç tedavisi, tek başına yapılabildiği gibi kemoterapi ve diğer kanser tedavileri ile kombine olarak da uygulanabilir. Birkaç farklı hedefe yönelik ilaç tedavisi türü olmasına rağmen küçük moleküllü ilaçlar ve monoklonal antikorlar en yaygın olanlarıdır.

Küçük moleküllü ilaçlar kanser hücrelerinin çoğalmasına ve yayılmasına olanak sağlayan sürecin durdurulmasını sağlar. Küçük moleküllü ilaçlara örnek olarak anjiyogenez inhibitörleri verilebilir. Anjiyogenez yeni kan damarlarının oluşması sürecidir. Tümörler beslenebilmek için kan damarlarına ihtiyaç duyarlar. Anjiyogenez inhibitörleri ise tümörlü doku etrafında yeni kan damarlarının oluşumunu engelleyerek kanser hücrelerinin ölmesini sağlarlar.

Monoklonal antikorlar ise kanser hücrelerinin dış kısmındaki hedefleri bloke ederek etki gösterirler. Bu hedefler bazen kanser hücresinin etrafındaki bölgede olabilir. Monoklonal antikorlar kanser hücrelerine doğrudan zehirli maddeler göndererek kemoterapi ve radyasyon tedavisinde de kanser hücrelerine daha iyi ulaşılmasını sağlarlar. Ayrıca bazı monoklonal antikorlar immünoterapinin de bir türü olarak sayılmaktadır.

Kanser Aşıları

Kanser aşıları, immün sisteme kanser hücrelerinin nasıl olduğunu öğreten ve dolayısıyla immün sistemin onları tanıyıp yok etmesini sağlayan immünoterapi yapılarıdır.

Aşıların virüs ve bakterilerin neden olduğu hastalıkları önlemede etkili oldukları kanıtlanmıştır. Viral ve bakteriyel hastalıklarda aşılar, kişiye virüs veya bakterinin zayıf veya inaktive formunun verilmesi ile etki gösterir. Bu, immün sistemin antijen olarak bilinen spesifik yapılar sayesinde tehdit yapıyı tanıması ve immün yanıtın başlamasını sağlar. Buna karşılık kanserde durum bazı sebeplerden ötürü daha karmaşık ve zordur. Özellikle virüs ve bakterilerin immün sistemimize yabancı olmasının aksine kanser hücreleri, sağlıklı hücrelerimize daha çok benzerlik göstermektedir. Dahası her tümörün kendine özgü farklı antijenleri vardır. Sonuç olarak diğer aşılara kıyasla kansere karşı etkili aşıların geliştirilmesi için daha ileri yaklaşımlar gereklidir.

Kanser aşılarında 3 çeşit yaklaşım vardır:

1-)Önleyici/Koruyucu Kanser Aşıları

Bazı kanser türlerine viral enfeksiyonlar neden olmaktadır ve önleyici/koruyucu aşılar bu kanser türlerinde etkilidir. Örneğin rahim ağzı kanseri, baş-boyun kanseri HPV (human papillomavirus) ve karaciğer kanserine HBV (hepatitis B virus) neden olmaktadır. Bu virüslere karşı etkili olan aşılar geliştirilmiştir. Dolayısıyla bu aşılar bahsedilen virüslerin neden olduğu kanser türlerine karşı koruma sağlar. FDA tarafından onaylanmış 4 tane önleyici/koruyucu kanser aşısı vardır:

a)Cervarix®: HPV’nin en çok serviks kanserine neden olan 2 türü HPV-16 ve HPV-18 tarafından oluşan enfeksiyonlarda önleyici etkisi olan onaylı bir aşıdır.

b)Gardasil®: HPV-16,18,6 ve 11 türleri tarafından oluşan enfeksiyonlara karşı koruma sağlayan bir aşıdır.

c)Gardasil-9®: HPV-16,18,31,33,45,52 ve 58 türleri tarafından oluşan enfeksiyonların önlenmesinde etkili onaylı bir aşıdır. Ayrıca HPV-6 ve 11 tarafından oluşan genital siğillere karşı da koruma sağlar.

Yukarıda sıralamış olduğumuz üç aşı da HPV kaynaklı anal, serviks, baş-boyun, penis, vulva ve vajina kanserlerinin önlenmesinde etkilidir.

d)Hepatitis B(HBV) Vaccine (HEPLISAV-B®): Hepatit-B virüsü tarafından oluşan enfeksiyonlara karşı koruma sağlayan bir aşıdır. HBV kaynaklı karaciğer kanserine karşı koruma sağlar.

2-)Tedavi Edici Kanser Aşıları

Doktorlar artık kanser hücrelerini normal hücrelerden ayırt etmeye yardımcı olan tümördeki hedefleri saptayabilmektedirler. Bu hedefler bazen kanser hücreleri tarafından aşırı derecede üretilen proteinlerdir. Örnek olarak prostat kanseri hücreleri tarafından çok fazla üretilen prostatik asit fosfataz gösterilebilir. Virüs kaynaklı proteinler ayrıca enfekte olmuş hücreler tarafından da üretilmektedir. Bu da aşıların hedeflendirilmesi için başka bir yol sunmaktadır. FDA tarafından onaylanmış 2 tane tedavi edici kanser aşısı vardır:

a)Bacillus Calmette-Guérin (BCG): Erken mesane kanserinin tedavisinde kullanılan zayıflatılmış bakteri kullanılarak immün sistemi uyaran onaylı bir aşıdır.

b)Sipuleucel-T (Provenge®): Prostat kanseri tedavisinde kullanılan hastanın kendi dendrit hücrelerinden oluşturulan onaylı bir aşıdır.

3-)Kişiselleştirilmiş Neoantijen Aşılar

Proteinlere karşılık olarak tümör hücreleri, mutasyon sonucu artan başka özel hedefler sunar. Bunlar “neoantijenler” olarak bilinir ve kanser hücreleri tarafından üretilirken normal sağlıklı hücreler tarafından üretilmezler. Bu sayede neoantijen aşılar normal sağlıklı hücreleri immün ataktan ayırarak direkt olarak tümör hücrelerine karşı immün yanıt oluşturur. Dolayısıyla muhtemel yan etkiler önlenmiş olur.

Diğer aşılara ek olarak neoantijen aşıların bazı klinik araştırmalarda çeşitli kanser türlerinde tek başına veya diğer tedavi yöntemleri ile kombine olarak kullanılabilirliği değerlendirilmektedir.

Kanserden Korunma Yolları

Yeni hastalıkları beklemek yerine insanların şimdiden kendilerini koruması çeşitli yollarla mümkündür. Tarama testleri erken tümör teşhisinde yardımcı olabilmektedir ama bunlara gerek kalmadan semptomlara karşı tetikte olunabilir. Amerikan Kanser Topluluğu yıllar önce aşağıdaki semptom bildirgesini yayınlamıştır:

-Mesane veya bağırsak alışkanlıklarında değişim

-İyileşmeyen boğaz ağrısı

-Anormal kanama

-Göğüs veya başka yerde kalınlaşma veya şişlik

-Hazımsızlık veya yutmada güçlük

-Vücutta siğil veya leke/ben oluşumu

-Hırıltılı öksürük veya ses boğukluğu/kısıklığı

Bu semptomların nedenleri tümör dışı faktörler de olabilmektedir. Ve bunlara ek olarak tümörün çok daha farklı semptomları olabilmektedir. Ama yine de bu liste dikkate alındığında yararları görülebilmektedir.

Erken teşhis çok önemlidir peki daha da iyi bir seçeneğimiz var mıdır? İlk etapta kansere yakalanma riskini düşürebilir miyiz? Kulağa gerçek olamayacak kadar güzel geliyor ama mümkün. Harvard Üniversitesi Halk Sağlığındaki bilim insanları kanser ölümlerinin %75’e kadar önlenebileceğini ön görmüşlerdir. Bu bağlamda kansere yakalanma riskini düşürecek ve kanserden ölüm riskini azaltabilecek aşağıdaki maddeleri ortaya koymuşlardır:

1-)Pasif içicilik de dahil olmak üzere tüm tütün ürünlerinin kullanımından kaçınmak. Sigara içmek birçok kanser riskini arttırır.

2-)Sağlıklı beslenmek. Kolon kanseri ve şiddetli prostat kanseri riskini yükselten katı yağ ve kırmızı et tüketimini azaltmak.

3-)Düzenli egzersiz yapmak. Fiziksel aktivite kolon kanseri ile bağlantılıdır. Egzersiz yapmak ayrıca kadınlarda meme kanseri ve şiddetlenmesi muhtemel kanser risklerini azaltır.

4-)Eğer alkol tüketiyorsanız, günde ortalama 1 bardak olacak şekilde kendinizi kısıtlamak. Aşırı alkol tüketimi ağız, gırtlak, yemek borusu, karaciğer ve kolon kanseri riskini arttırır. Ayrıca kadınlarda da meme kanseri riskini arttırır.

5-)Gereksiz radyasyon maruziyetinden kaçınmak. Melanom ve diğer deri kanserleri riskini arttıran güneş ışığı vb. kaynaklardan yayılan ultraviyole ışınlardan korunmak gereklidir. Buna karşın yüksek voltajlı elektrik hatlarından yayılan elektromanyetik radyasyondan ve cep telefonları ile mikrodalgalardan yayılan radyo dalga radyasyonundan dolayı endişelenmeye gerek yoktur çünkü bunlar kansere neden olmaz.

6-)Endüstriyel ve çevresel zehirli maddeler olan asbest lifi, benzen, aromatik aminler ve poliklorinat bifenillerin maruziyetinden kaçınmak.

7-)Hepatit virüsü, HIV ve HPV gibi kanser oluşumunda rol oynayabilen virüs enfeksiyonlarına karşı dikkatli olmak.

8-)Yeterli düzeyde D vitamini almak. Çoğu uzman takviye desteği olmaksızın erişimin neredeyse imkansız olduğu günlük 800 ile 1000 IU aralığında bir D vitamini doz alımını öneriyor. Kanıtlanmamış olmasına rağmen veriler D vitamininin prostat, kolon ve diğer kanserlerin oluşma riskini azalttığını göstermektedir. Bunun haricindeki gıda takviyelerinin kansere karşı etkilerine dair kanıtlanmış veya destekleyici herhangi bir veri yoktur.

Kanser Taramaları

Ülkemizde Dünya Sağlık Örgütünün önermiş olduğu üç kanser türünde tarama yapılmaktadır:

1-)Kolorektal Kanseri Taramaları: Bu tarama programları kapsamında henüz kansere dönüşmemiş poliplerle erken dönem lokalize kanserleri saptamak ve tedavi etmek mümkündür. 50-70 yaş aralığındaki kadın ve erkeklerde 2 yılda bir gaitada gizli kan testi, 10 yılda bir ise kolonoskopi yapılmaktadır.

2-)Meme Kanseri Taramaları: Meme kanseri Türkiye’de kadınlarda en çok görülen kanser türüdür. Diğer kanser türlerinde de olduğu gibi erken teşhisin hayati derecede önemli olmasından dolayı meme kanserinin saptanması bu tarama testleri ile yapılmaktadır. 20 yaşından büyük kadınlara ayda bir kendi kendine meme muayenesi (KKMM) yapması için danışmanlığın verilmesi, yılda bir doktor tarafından klinik meme muayenesi, 40-69 yaş aralığındakilere ise 2 yılda bir mamografi çekimi yapmaları önerilmektedir.

3-)Serviks Kanseri Taramaları: Serviks kanseri de yine kadınlarda görülen önemli bir sağlık sorunudur. Kanser öncüsü lezyonların varlığı ve kolay erişilebilir bir organ olması nedeniyle de erken teşhise uygun bir hastalıktır.

Bu tarama programı kapsamında ise 30-45 yaş aralığındaki kadınlara 5 yılda bir pap-smear ve HPV testi yapmaları önerilmektedir. HPV Testi, HPV’nin serviks kanseri ile ilişkisi kanıtlanmış bir virüs olmasından dolayı yapılmaktadır. Bu testin negatif çıkması durumunda takip eden 5 yıl içerisinde serviks kanserine yakalanma ihtimali düşüktür. Pap-smear Testi ise dökülen servikal hücrelerin toplanıp incelenmesine dayanan sitolojik bir tarama testidir.

NOT: Tarama testleri için her ilde bulunan; Kanser Erken Teşhis, Tarama ve Eğitim Merkezleri (KETEM), Toplum Sağlığı Merkezleri (TSM) ve Aile Sağlığı Merkezlerine (ASM) başvurabilirsiniz.

Hazırlayanlar: Şerzan Heybetoğlu, Zeynep Pirinç

Kaynakça

World Health Organization (WHO). Cancer. [Erişim Tarihi 31.01.2023] Erişim adresi: https://www.who.int/health-topics/cancer#tab=tab_1

Baykara, O. (2016). Kanser Tedavisinde Güncel Yaklaşımlar. Balıkesir Sağlık Bilimleri Dergisi, 5(3), 154-165.

FENDOĞLU, B. Y., KOÇER-GÜMÜŞEL, B., & ERKEKOĞLU, P. (2019). Endokrin bozucu kimyasal maddeler ve kanser arasındaki ilişkinin değerlendirilmesi ve korunma önerileri. Hacettepe University Journal of the Faculty of Pharmacy, 39(1), 44-57.

DONAR, G. B. (2021). Türkiye’de Kanser İnsidansı ve Farkındalık Etkinlikleri ile Google Çevrimiçi Arama Hacmi Arasındaki İlişki: Retrospektif Bir Araştırma. Acıbadem Üniversitesi Sağlık Bilimleri Dergisi, 12(2), 353-360. https://www.cancer.net/navigating-cancer-care/how-cancer-treated/chemotherapy/what-chemotherapy

The 10 commandments of cancer prevention, Harvard Health Publishing, 2019 https://www.health.harvard.edu/newsletter_article/the-10-commandments-of-cancer-prevention

Kanserden Korunmanın 10 Altın Kuralı [Internet]. 2013 [Erişim Tarihi 31.01.2023] Erişim adresi: https://www.memorial.com.tr/saglik-rehberi/kanserden-korunmanin-10-altin-kurali

Gavin P. Dunn, Immunotherapy: Cancer Vaccines [Internet] [Erişim Tarihi 31.01.2023] Erişim adresi: https://www.cancerresearch.org/treatment-types/cancer-vaccines

What is Targeted Therapy [Internet] [Erişim Tarihi 1.02.2023] Erişim adresi: https://www.cancer.net/navigating-cancer-care/how-cancer-treated/personalized-and-targeted-therapies/what-targeted-therapy

Özdoğan M., Kanser ilaçları çeşitleri nelerdir [Internet] 2020 [Erişim Tarihi 01.02.2023] Erişim adresi: https://www.drozdogan.com/kanser-ilaclari-cesitleri-nelerdir/

Kanser Tarama Testleri [Internet] [Erişim Tarihi 01.02.2023] Erişim adresi: https://www.kanser.org/saglik/toplum/kanser-tarama/ulkemizde-kanser-tarama-programlari

Kanser Taramaları [Internet] [Erişim Tarihi 31.01.2023] Erişim adresi: https://hsgm.saglik.gov.tr/tr/kanser-taramalari

Dünya Sağlık Örgütü (2020) Kanser Çeşitleri, Erişim adresi: https://www.losante.com.tr/Content/brosur/DS%C3%96%20Kanser%20Verileri%20Tablo%20%C3%87evirisi.pdf

Dünya Sağlık Örgütü (2020) Türkiye’de 2020 yılında tüm cinsiyetlerde görülen kanser vakaları, Erişim adresi: https://gco.iarc.fr/today/data/factsheets/populations/792-turkey-fact-sheets.pdf